- Информация о материале
- Дәурен ОМАРОВ
- 1663
Шанхайдың қай мүйiсiнде жүрсем де, бiр кезде бұл елдi мекендi Қызылорданың бiр ауылы шығар деп ойлағаным есiмнен кетпейдi. Сөйтсем, Қызылорда түгiлi, бүкiл Қазақстанның халқы еркiн сыйып кететiн алып мегаполис екен.
Бұл не деген көп Шанхай?
Бала кезiмде Қызылорда облысының Арал ауданында бастауыш сыныпта оқыдым. Шанхай деген атауды мектепке бармай тұрған кезде-ақ естiген болатынмын. Бiрақ мен үшiн Шанхай осы облыстың бiраз аудандары мен қалаларындағы ықшам аудандардың атауы ғана едi. Анда да – Шанхай, мұнда да – Шанхай... Ауданда да – Шанхай, Қызылорда қаласында да – Шанхай...
Ол тұста мен сол шағын аудандар ресми түрде бұлай аталмайтынын, тек елдiң өзiнiң қойған атауы екенiн мүлде ұқпайтынмын. Кейiннен мектеп табалдырығын аттап, жағрапия, әлем тарихы пәндерiмен танысқаннан кейiн Шанхайдың әлемге әйгiлi ұлы держава – Қытай мемлекетiнiң ең көне әрi iрi қалаларының бiрi екенiн бiлдiм.
Кейбiр оқулықтардың бетiнде ежелгi шаһар – Шанхайдың суретi де басылатын. Өсе келе басқа облыстардың да өз Шанхайлары бар екенiн байқадым.
Елiктегiш халқымыз алып мемлекеттiң iрi қаласының атауын өз елдi мекендерiнiң шалғайлау орналасқан әрi мазасыздау аймақтарына бере салған екен. Бәлкiм, сондықтан шығар, бала кезiмде Шанхай шынымен де әбден көнерген, келiмдi-кетiмдi адамға толы, таза ауыл тақылеттес қала ретiнде есiмде сақталып, жадымда онша жақсы әсер қалдырмаған едi.
Өз басым әйтеуiр өмiрiмде көрмеген Шанхайды көз алдыма осылай елестеттiм. Алайда, арада он шақты жыл өткенде сол Шанхай менiң студенттiк сүйiктi қалама айналады деп кiм ойлапты?!
Алғашқы аттаныс
Мектеп бiтiрген соң бағым жанып, шетелде бiлiм алу мүмкiндiгiн иелендiм. Мен бiрден Қытайдың оқу орнын таңдадым. Сол тұста «Шанхай қаласында Қазақстанның консулдығы ашылды, бiрақ ондағы қазақтардың саны саусақпен санарлықтай екен», – деген хабар алдық. «Әйгiлi қалада жаппай бiлiм алатын алғашқы қазақтардың бiрi боламыз», – деп бiз Шанхайға бет алдық. Шынында да, сол 2005 жылы қазақстандық ұландар Қытай жерiне көптеп аттандық.
Шанхайдың өте ауқымды, әлемдiк деңгейде озық дамыған қалалардың бiрi екенiн бiлсем де, бұрынғы оқулық беттерiндегi шаршаған шаһар бейнесi көз алдыма келiп, жол бойы көңiлсiз отырған едiм... Ұшақ Шанхайға қонып, әуежайдан шығуым сол екен, қаланың ғажайып көрiнiстерiн тамашалап, аң-таң болдым да қалдым.
Бiздi тосып тұрған автобусқа мiнген соң, күтiп алған алғашқы қытай ұстазымыз алып қаламен қысқаша таныстырып өттi. Шанхай әлемнiң үшiншi қаласы екен. Қытайдың қаржы және экономикалық орталығы көрiнедi. Оның әңгiмесiнен мұндағы тiршiлiк ететiн адамдардың саны өз мемлекетiмiздiн тұрғындарынан едәуiр көп екенiн байқадық. Ұстазымыз Шанхайдың басқа да толып жатқан кереметтерi мен ерекшелiктерi туралы айтты. Осының бәрiн баяндап болған апайымыз бiзге бiлiм алатын оқу орнымызға келгенiмiздi хабарлады.
Бiр университет аумағында бiрнеше шағын әсем саябақ, су жаңа спорт алаңдары, әрқайсысы өз атауын иеленген бiрнеше көлiк жолдары бар екен. Дәл ортасында Қытайдың бұрынғы басшысы Мао Цзе Дунның алып ескерткiшi орналасқан.
Оқу орнының шетелдiктерге арналған қонақ үй тектес жатақханалары да бар көрiнедi. Осының бәрi, яғни, университетпен алғашқы таныстығымыз бiзге естен кетпестей әсер қалдырды.
Ұғысу мен жұғысу
Қаланы зерттеудi бiз алдымен жергiлiктi халықпен танысудан бастадық. Шаһарды аралау кезiндегi бiзге алғаш тiл қатқандар сондағы саудагерлер мен такси жүргiзушiлерi едi. Не алатынымызды, қайда баратынымызды түсiндiруге тырысамыз. Тiлiмiздi икемге келтiрiп, сөздiктен жаттаған бiр-екi ауыз сөзiмiздi сонша тырысып айтсақ та, бұлармен бiрден тiл табыса кету оңайға соқпады.
Сөйтсек, Қытайдың әр провинциясы мен қалаларында бiр-бiрiне мүлдем ұқсамайтын алуан түрлi диалектiлер болады екен. Жастайынан сол диалект бойынша сөйлеп үйренiп қалған жергiлiктi тұрғындарға баршаға ортақ «путонхуа» атты таза қытай тiлiнде анығырақ сөйлемесең, сенi мүлдем ұқпайды. Бiздiң шетелдiк акцентiмiз де бұлармен еркiн түсiнiсуге кедергi келтiредi.
Бiрақ осыған қарамастан, қайда барсаң да шетелдiк екенiмiздi байқап, жылы жүзбен қарсы алады. Қытайлықтар – жалпы еңбекшiл халық. Таң атқаннан күн батқанға дейiн тынымсыз тiршiлiк етедi. Бос уақыт қалдырмауға, өмiрлерiнiң әр минутын тиiмсiз өткiзбеуге тырысады. Артық уақыт бола қалған жағдайда спорт алаңдарына барып, дене шынықтыру жаттығуларын жасайды немесе кiтапханаларға барып, бiлiмдерiн жетiлдiредi. Әйтеуiр бос жүргендерiн көре қоймайсың.
Қала көрiнiстерiне келейiк. Шанхай – нағыз XXI ғасырға сай, жоғарғы сатыда дамыған, болашақтың қаласы. Қандай да бiр тәжiрибелi турист болсаң да, мұнаралар мен зәулiм ғимараттарға, жиырма миллион халықты паналатып отырған, тоқтаусыз тiршiлiкке толы қала iшiнде оп-оңай адасып кетесiң.
Қала iшi күнi-түнi қозғалыста. Бiрнеше сатылы аспалы жол магистральдарының үстi қашан да көлiктен босамайды. Қытайлықтардың күндiз көп мiнетiн көлiгi – велосипед пен мотороллер.
Шанхайда адам саны да, бәсекелестiк те көп. Жергiлiктi халықтың басым бөлiгi – қарапайым қызметкерлер. Сондықтан да бұлардың мүмкiндiгi тек арзан әрi үнемдi, көп орын алмайтын көлiк иеленуге ғана жетедi. Ал бұл қалада автокөлiк мiнетiндер – көбiнесе өкiмет органдарында, әкiмшiлiкте қызмет iстейтiндер. Беделдi орындар иелерi секiлдi бизнеспен айналысатындар да автокөлiкпен жүйткидi. Бiрақ, қарапайым халықтың арасында да жеке автокөлiк иелерi бар.
Олар көбiнесе басқаларға таксист ретiнде жалданып, жүргiзушiлiкпен нан табады. Сондай таксистердi жалдап, бiздiң алғаш тамашалаған жерлерiмiздiң бiрi — Шанхайдағы аса көркем, жаңадан салынған Пудонг ауданы. Сөйтiп, бiрте-бiрте тiлдiк қорымыз молайып, халықпен ұғыса, соның арқасында елмен жұғыса бастадық.
Маңызды мұражай, сәулеттi саябақ
Қала iшiмен өтетiн Хуангпу өзенiнiң арғы жағасында орналасқан осы жалғыз ауданды жергiлiктi халық «Жаңа Шанхай» деп атайды. Себебi, мұндағы құрылыстар, сауда орындары, мәдени орталықтардың бәрi жаңадан салынған. Бұл аудан басқаларға қарағанда озығырақ дамыған болып саналады. Мұнда Қытайдағы ең iрi мұражайлардың бiрi – Ғылым және технологиялар мұражайы орналасқан. Оның iшiнде әлемдегi ең үлкен кинотеатр жүйесi бар. Бұл үлкен мұражай төрт қабаттан тұрады.
Жер шарының даму тарихынан бастап, хайтек технологияларына дейiн таныстырылатын осы мұражайды жәй ғана қызықтап қайтуға толық бiр күн кетедi. Ал егер де әр экспонат, әр көрме жайында толығырақ мәлiмет алам десеңiз, мұнда бiрнеше күн қатарынан келуге мәжбүр боласыз.
Бұл мұражайдың жанында Қытай жерiндегi ең үлкен демалыс орындарының бiрi – «Шыджи гоңюань» деген өте ауқымды, аса көркем саябақ бар. «Шыджи гоңюань» қытай тiлiнен аударғанда «Ғасыр саябағы» деген мағынаны бiлдiредi. Сол саябақта жыл сайын бiрнеше мыңдаған көрерменнiң басын қосатын гүл, фейерверк фестивальдерi өткiзiлiп тұрады. Мұндай фестивальдердi тамашалауға елдiң түкпiр-түкпiрiнен арнайы келушiлер саны аз емес.
Саябақтың үлкендiгi соншалық, оны жаяу аралап шығуға күндiзгi бар уақытың толығымен кетедi. Сондықтан бұл мәселенi шешу жолдары да көзделген. Кiре берiсте велосипедтердi жалға беретiн бiрнеше бекет орналасқан. Мұнда жұп болып немесе отбасымен келгендерге арналған көлiктер бар. Мысалы, екi, үш, тiптi бес орындық велосипедтердi жалға алуға болады. Бұл саябақ – Шанхайда оқитын қазақ студенттерiнiң жиi келiп, демалып тұратын жерi.
Жалпы, осы Пудонг ауданында әлемге әйгiлi биiк ғимараттар мен мұнаралар орналасқан. Солардың арасындағы ең көркем, әрi танымалы – «Шығыс маржаны» деп аталатын Азиядағы ең биiк телевизиялық мұнара. Оның биiгiнде айналмалы мейрамхана, төменгi бөлiгiнде шағын ұлттық мұражай орналасқан.
Биiктiгi 400 метрден асатын мұнараның төбесiнен қаланың көркiн еркiн тамашалауға болады. Бұл мұнарадан қарағанда ең бiрiншi көзге iлiнетiнi – қарама-қарсы орналасқан, Хуангпудың арғы жағымен iргелес «Вайтан» жағалауы.
Пудонгтан «Вайтанға» және керi қарай арнайы кемелер, қайықтар жүредi. Жолаушылар көпiр немесе су астынан салынған, автокөлiктерге арналған туннель арқылы өте алады. Бұл туннельдiң ұзындығы соншалық, әдепкi кезде бiз арғы шетке жеткенше қысымға шыдамай, үстiмiздi су басып кетпесе екен деп үрейленiп отыратын едiк.
«Вайтанның» бойын тамашалауға келетiндердiң көбiсi – туристер. Мұнда көптеген ойын-сауық орталықтары мен неше түрлi мейрамханалар бар. Жағажайда кемеге мiнгiзiп, өзен бойымен шағын саяхат ұйымдастыратын бiрнеше бекет қоныс тепкен. Түрлi-түстi шамдармен безендiрiлген бұл аллеялар көздiң жауын алады. Осының бәрi «Вайтаннан» басталып, қаланың орталығы болып саналатын «Ренмин гуаңчаңға» дейiн созылады. «Ренмин гуаңчаң» қытай тiлiнен аударғанда «Халықтар алаңы» деген мағынаны бiлдiредi.
Бұл жер кешкi мезгiлде үлкен ойын-сауық орнына айналса, күндiз қаланың ең iрi сауда, бизнес және мәдениет орталығы қызметiн атқарады. Мұнда әлемге белгiлi көптеген мұражайлар, театрлар бар.
Шанхайға ТМД елдерiнен келiп-кететiн туристер мен жергiлiктi халық «Ренмин гуаңчаңдағы» әйгiлi мейрамханаға жиi бас сұғады. Өйткенi, қаладағы жалғыз орыс мейрамханасы осы алаңда орналасқан.
Қытайда орыс мейрамханасының өзi ыстық көрiнедi. Әр мейрамда, қуанышты күндерiмiзде бәрiмiз осында жиналып, бiрге көңiл көтеремiз. Өзiмiзбен көршiлес елдерден келгендер арасынан жаңа таныстар тауып жатамыз. Жалпы, бұл мейрамханаға Шанхайда оқып жатқан студенттер ғана емес, қызмет iстеп жүрген әр түрлi деңгейдегi мамандар да, тiптi елшiлiк пен консулдықтың дипломаттары да жиi келiп тұрады...
Құпиясы көп, жұмбағы жетерлiк Қытайда оқыған сегіз жыл мен қызмет істеген үш жылдың жылдың iшiнде көрген-бiлгенiм, бастан кешкенiм аз емес. Шанхайдың қай мүйiсiнде жүрсем де, бiр кезде бұл елдi мекендi Қызылорданың бiр ауылы шығар деп ойлағаным есiмнен кетпейдi. Сөйтсем, Қызылорда түгiлi, бүкiл Қазақстанның халқы еркiн сыйып кететiн алып мегаполис екен. Шанхай – шыңдарын көкке шаншыған әлемнiң ең әдемi қалаларының бiрi. Осы қалада оқығанымды өз басым мақтан етем.
- Информация о материале
- Әділ АХМЕТОВ
- 1896
Кез-келген жұмыр басты пенденің бойындағы адами қасиеттерін биіктетіп, санасын дамытатын, ақыл-ойын үздіксіз кемелдендіріп, намысын үнемі жанып отыратын әлемдегі ең үздік 50 классикалық шығарманың құнарлы құндылықтарын тобықтай етіп түйіндеп, тарының қауызына сыйғызған Том Батлер-Боудонның «Ғұмырыңызды өзгертуге серпінді шабыт сыйлайтын классикалық 50 кітап» (Tom Butler-Bowdon. 50 Self-Help Classics: 50 Inspirational Books to Transform Your Life», 2003) атты туындысымен жете танысқан зерделі оқырманның бірде-бірі бейжай қалмайтыны күмән тудырмайды. Өйткені 50 том емес, бір ғана кітап-қазынаға тоғытылған құндылық иірімінен сусындаған адамның ақ ниетті авторға тек қана риза болатыны анық.
«Ақылдыдан шыққан сөз
Талаптыға болсын кез»
(Абай)
Айтса, айтқандай-ақ, Том Батлер-Боудон күні бүгінге дейін есімдері бүкіл әлемге әйгілі Лао-Цзы (б.з.д.VI-V ғғ.), Рим императоры Марк Аврелий (б.з.II ғ.), өз заманында мемлекет қайраткері болған Боэций (б.з. 480-524 жж.), АҚШ-тың іргетасын қалаушылардың бірі – Бенджамин Франклин (1706-1790 жж.) сияқты ондаған философтар мен тарихи тұлғалардың асыл ойларын ғана емес, бүгінгі әлемнің шоқ жұлдыздары саналатын Далай-лама, Дейл Карнеги, Дипак Чопра, Пауло Коэльо, Стивен Кови немесе ондаған басқа да кемеңгер ойшылдардың классикалық туындыларының ғибратқа толы сүзбесін өз шығармасының өзегіне шебер өре білген.
Автордың мұндағы нысанасы да, жоғарыда атап өткендей, бүгінгі адамды, оның ішінде, әсіресе, жеткіншек жастарды адамзат өркениетінде жинақталған рухани құндылықтардың ізгілік бұлағынан сусындатып, ой-өрісі мен адами сапасын жетілдіру.
Мәселен, даосизмнің негізін қалаған данышпан Лао-цзы өз заманындағы ел тұтқасын ұстаған көшбасшыларды екі топқа бөліп қараған: біріншісі – көздеген мақсатқа тек білектің күшімен ғана жететін қара күштің иесі ян – еркек кіндікті батыр тұлға; екіншісі – инь – көпшілікті бірінші орынға қоятын ана тұлғалы емші-қолбасшы.
Данышпан Лао-цзы былай депті: «Кемеңгер абыздар көптің ішінен ерекшеленіп тұрады, себебі олар өздерін бүтіннің бөлшегі деп есептейді. Олар көптің көзіне түсуге тырыспайды, сондықтан да олардың өңінен нұр төгіліп тұрады. Олар ұлы нысаналарға қол жеткізеді. Себебі олар атақ-даңқ іздемейді. Олардың абыздығы айтқан пікірлерінен ғана білінбейді. Бұл қасиет олардың тұла бойында тұнып тұрады. Олар бәске түспейді, себебі олармен ешкім пікір таластырмайды».
Демек, жасампаз халқымыздың: «Ұлық болсаң, кішік бол» немесе «Бетегеден биік, жусаннан аласа бол» деген даналықтарының да астарының тым тереңде жатқанын, сосын олардың өзге халықтардың құндылықтарымен тең түспесе, кем түспейтінін де, адамзат ізгіліктерімен астасып жататын мыңдаған жылдық тарихы бар екенін де аңғару қиын емес.
Біздің заманымыздың 161 жылынан 180 жылына дейін 19 жыл Рим империясының тізгінін ұстаған Марк Аврелий – соңына әділеттіліктің өшпес ізін қалдырған философ.
Өзінің «Ойтолғау» («Meditations») деп аталатын әйгілі еңбегінде кемеңгер император кез-келген кісі төңірегіндегі бұйымдар мен адамдарды өзінің қалауына сай пішіп-кесуге тырыспай, оларды баз қалпында қабылдау қағидасын берік ұстанған.
Сонымен қатар әлемге басқа адамның көзімен қарауға тырысудың өзі де кез-келген тұлғаның көкжиегін кеңейтетінін дәріптеген. Кісінің өзінен басқа жанды жек көруі, жақтырмауы немесе сыртынан ғайбаттауы табиғат заңына қайшы келетінін, сосын ғаламдағы бүкіл болмыс, оның ішінде адам да бар, о бастан-ақ бір-бірімен тығыз байланысты екеніне ерекше екпін берген.
Том Батлер-Боудон адамның ізгі қасиеттерінің кемелденуіне және қолға алған ісінің өркендеп-өсуіне ауадай қажет қағидалар мен дағдыларды АҚШ-тағы Гарвард университетінің түлегі, профессор Стивен Ковидің «Жолы болғыш іскер адамдардың 7 дағдысы» (Stephen Covey. «The 7 Habits of Highly Effective People») атты 1990 жылдардың басында жарық көрген әрі әлемнің 32 тіліне аударылған туындысынан да табады.
Аталмыш еңбегінде кемеңгер Кови: «Ой егіңіз. Ой ексеңіз, ізгілік әрекет орасыз. Ізгілік әрекет егіңіз. Ізгілік әрекет ексеңіз, әдет орасыз. Әдет егіңіз. Әдет ексеңіз, мінез орасыз. Мінез егіңіз. Мінез ексеңіз, тағдыр орасыз», – депті.
Стивен Кови туындысының қалың жұрттың назарына тез ілігіп, жыл сайын миллиондаған тиражбен таралуының тағы да бір сыры бар. Мәселен, өткен ғасырдың сексенінші жылдары Батыс әлемі «нәтижелілік» теориясы мен «уақытты меңгеру» қағидасын ту етіп көтеріп, бұл екеуінің де адамның жеке басының кеңістігіне тікелей қатысы бар екенін дәлелдеуге тырысқан. Сөйтіп, адам тағдырындағы кез келген сәтсіздіктің қолда бар ресурстарды, оның ішінде уақыт та бар, тиімді пайдаланбаудың салдарынан болады деген аксиомаға табан тіреген.
Алайда Стивен Кови әлгі теорияға да, одан туындайтын қағида мен аксиомаға да кез-келген адамның көңіліне ұялап, көкейіне қонатын дара көзқарас танытады. Кемеңгер былай дейді: «Ең алдымен терең ойланып, өзіңізге ең маңызды дүние не, соны айқындап, дұрыс таңдау жасаңыз. Сосын, әлгі таңдаудың өз өміріңіздің ең басты темірқазығы ма, соны жете зерделеп алған жөн. Істің нәтижелі болуын алдын-ала ойламай тұра тұрыңыз. Өйткені қолға алған іс-әрекетіңіздің көпшілікке ешқандай пайдасы мен қайыры болмаса, оның «нәтижелі» болуы түкке де тұрмайды».
Демек, Стивен Кови кез-келген іс-әрекеттің нәтижелілігінен гөрі оның қоғамға тиімділігін бірінші орынға қояды. Сонымен қатар, кемеңгер Кови дағдыға айналған жауапкершілік сезімнің ең басты қасиет екеніне ерекше мән беріп, өз туындысының атауында тұрған жеті дағдыға жөн сілтейді. Олар төмендегі ой-түйіндерден тұрады.
Біріншіден, белсенді болу – парыз. Өйткені еті тірі адамның бұл дағдысының алмайтын асуы болмайды.
Екіншіден, іс-әрекет бастағанда оның көздеген нысанаға жететініне деген берік сенімділікті әдетке айналдыру қажет.
Үшіншіден, ең әуелі кезек күттірмейтін шаруаларды тындырып тастауды дағдыға айналдыру аса қажет.
Төртіншіден, өзім де ұтайын, өзге де ұтсын деген қағиданы бек ұстану абзал. Бірақ бұл қағида бір адамның жеңісі мен ұтысы екінші адамның қол жеткізген табысының арқасында болады деген ұғымды білдірмейді. Керісінше, бұл қағида адамды әлемге өзгенің көзімен қарай білуге және мұны дағдыға айналдыруға бағыттайды.
Бесіншіден, алдымен кісінің сөзін тосып, пікірін тыңдап, ойын ұғып, тек содан кейін ғана өз көзқарасыңды ұқтыруға ұмтыл. Басқаларға өзіңді сыйлату үшін бұл әдет ауадай қажет.
Алтыншыдан, синергияға қол жеткізу лазым. Синергия – алдыңғы дағдыларды түгелдей тиімді пайдалана білудің арқасында ғана қол жеткізетін нәтиже. Демек, бұл дағдыны қалыптастыру адамнан үлкен табандылық пен шыдамдылықты талап ететіні көрініп тұр.
Жетіншіден, адам өзін үздіксіз жанып, үнемі қамшылап отыруы керек. Сосын, қолға алған іс-әрекеттің тиімділігі мен берекеттілігін арттыру үшін, кез-келген адам өз бойындағы физикалық, рухани, жүйкелік және әлеуметтік өлшемдердің тепе-теңдігін бір қалыпта ұстай білуді дағдыға айналдыруы қажет. Олай етпеген жағдайда әлгі қасиеттер мен дағдылардың моқалып қалатынын естен шығармаған жөн.
Том Батлер-Боудон өз туындысына енгізген кемеңгерлердің енді бірі –АҚШ-тың Егемендік декларациясы мен Конституциясын сомдаған қаламы қарымды авторлардың бірі, XVIII ғасырда Батыстың саяси өмірі мен өнеркәсіп әлеміне үлкен ықпал еткен, электр энергиясының ұңғыл-шұңғылын эксперимент арқылы зерттеп-зерделеген, бүкіл әлемге есімі әйгілі ғалым әрі тарихи тұлға – Бенджамин Франклин. Франклиннің биографы Ричард Амачердің пікірінше, кемеңгер ғалымның «Автография» деп аталатын туындысы – Америкада бұрын-соңды жарық көрген бірінші ұлы кітап.
Кемеңгер Франклиннің аталмыш шығармасынан оның сегіз қырлы бір сырлы болып қалыптасуы мен адами қасиеттерінің ұшталып, кемелденуіне саналы түрде өзі ден қойған шешендік өнердің себеп болғаны және әлгі өнерді игерудің жалғыз жолы кітап оқу екені тайға таңба басқандай көрініп тұр.
Айтса, айтқандай-ақ, Бенджамин Франклин жас кезінде кітап дүкенінде істейтін өзінің жақын досынан таңдаулы кітаптарды бір түнге сұрап алып, таң атқанша, көзінің майын тауыса оқып тастайтынын әдетке айналдырғанын жасырмайды. Себебі ол әлемнің даңқты көшбасшыларының басым көпшілігінің қол жете бермейтін биіктерге тек құнды кітаптар оқудың арқасында жеткенін жақсы білген. Сондықтан да сұңғыла ғалымның күллі адамның кемелдену этикасының авторы атануы затына жарасып тұр.
Ғұлама ғалымның кемелдікке жеткізетін этикалық қағидаларының ұзын саны – 13: артық астан тыйылу, бос сөз айтпау, тәртіп сақтау, тәуекелге бел буа білу, ысырапшылдықтан аулақ болу, еңбекқорлық, ой пәктігі, әділеттілік, шектен шықпау, тазалық, сабырлылық, нәпсіні шектей білу, биязылық.
Ниеттенген адамның бойы мен ойын түзеп, кемелдік пен кемеңгерлікке тәрбиелейтін, биік асуларды алып, көздеген мұратқа жетуге бағыт-бағдар сілтейтін жоғарыдағыдай адами қасиеттердің құнды топтамасы Том Батлер Боудонның туындысына енген үздік шығармалардың кез-келгенінен табылатыны күмән туғызбаса керек. Алайда олардың бәрін тізіп шығу бұл мақаланың мақсаты емес. Оның үстіне олардың бәрін тауып оқимын деген оқырманға ақпарат технологиясы аса дамыған мына заманда мүмкіндіктер жетіп артылады.
Сондықтан дәл осы тұста оқырман назарын мүлде басқа арнаға бұрып, атап айтқанда, Том Батлер-Боудонның жинағын қоса есептегенде, 51 кітапқа жүк болған парасат құндылықтарының өзіміздің төл өркениетіміздегі көріністері қайда деген сауалдың жауабын іздеп көрелік. Бұл ізденіс бірден ұлы Абайға жол сілтейді.
Өйткені, осы уақытқа дейін тілге тиек етіп, өзгелерден сүзіп алған кемеңгерлік пен данышпандықтың озық үлгілерінің бәрі де өз өркениетіміздің тұңғиық Тынық Мұхиты – Ұлы Абайдың тарының қауызындай ғана жыр жолдарында тұр.
Неткен шеберлік десеңізші! Қысқа да нұсқа әрі ғибратқа толы ақиық ақынның заңғар ой-түйіндері таңдай қақтырып, тамсандырып қана қоймайды. Сонымен қатар Түркі әлемінің қара шаңырағының иесі – Қазақ Елінің кез-келген ұлтжанды азаматын терең де шексіз мақтаныш сезімге бөлейді. Бұл сөздердің бұлтартпас дәлелдері Хәкім Абайдың өміршең де жасампаз поэзиясынан менмұндалап, Шолпан жұлдызындай, адамзаттың санасына сәуле шашып тұр:
Ақыл, қайрат, жүректі бірдей ұста,
Сонда толық боласың елден бөлек.
Жеке-жеке біреуі жарытпайды,
Жол да жоқ жарыместі жақсы демек...
Қайрат пен ақыл жол табар
Қашқанға да қуғанға.
Әділет, шапқат кімде бар,
Сол жарасар туғанға...
Ғылым таппай мақтанба,
Орын таппай баптанба,
Құмарланып шаттанба,
Бес нәрсеге асық бол,
Адам болам десеңіз.
Тілеуің, өмірің алдыңда,
Оған қайғы жесеңіз.
Өсек, өтірік, мақтаншақ,
Еріншек, бекер мал шашпақ –
Бес дұшпаның, білсеңіз.
Талап, еңбек, терең ой,
Қанағат, рақым, ойлап қой –
Бес асыл іс көнсеңіз...
Сізге ғылым кім берер,
Жанбай жатып сөнсеңіз?
Дүние де өзі, мал да өзі
Ғылымға көңіл бөлсеңіз.
Білгендердің сөзіне
Махаббатпен ерсеңіз.
Ақыл сенбей сенбеңіз,
Бір іске кез келсеңіз...
Надандарға бой берме,
Шын сөзбенен өлсеңіз...
Көп орында көріне айтпа,
Біздің сөзге ерсеңіз...
Сөз мәнісін білсеңіз,
Ақыл – мизан, өлшеу қыл.
Егер қисық көрінсе,
Мейлің таста, мейлің күл.
Егер түзу көрінсе,
Ойлап-ойлап құлаққа іл.
Ақымақ көп, ақылды аз,
Деме көптің сөзі пұл.
Жақынның сөзі тәтті деп,
Жақыным айтты дей көрме.
Надандықпен кім айтса,
Ондай түпсіз сөзге ерме,
Сізге айтамын, қаупім – бұл.
Өзің үшін үйренсең,
Жамандықтан жиренсең,
Ашыларсың жылма-жыл.
Біреу үшін үйренсең,
Біреу білмес, сен білсең,
Білгеніңнің бәрі – тұл.
Сөзіне қарай кісіні ал,
Кісіге қарап сөз алма.
Шын сөз қайсы біле алмай,
Әр нәрседен құр қалма.
Ақыл-ойдың кені, данышпан Абайдың жоғарыдағы бағдаршамдарының тек өз ұлтымыз ғана емес, бүкіл адамзаттың асыл мұрасына жататын құндылық екені қуантады.
Cөз соңында о бастан-ақ әкенің баласы болуды емес, адамның баласы болуды армандаған кемеңгер абыз, хәкім Абайдың 150 жылдығына арналған, 1995 жылы 9 тамызда Алматы қаласында өткен салтанатты жиында Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсұлтан Назарбаевтың тебіреніске толы сындарлы сөзінен төмендегі жолдарды бүгінгі жасампаз жастардың санасына жеткізуді үлкен парыз деп санаймын:
«Ерекше жағдай ерекше ізденістер мен ерекше әрекеттерге бастайтыны белгілі. Ерен талант пен ерен жігер де сондайда керек. Әрдайым алға ұмтылып, биікке ұмсынған адамзат нәсілі ешқашан толас таппаған және таппайтын рухани күресіне адастырмас нысана, алжастырмас бағдар сілтеп бере алатын көреген көсем тұлғаларды әрдайым сусай аңсаған, әрдайым төбеcіне көтере құрметтеген. Өйткені ақыл табылмай тұрып, ештеңе табылмайды. Ол жетілмей тұрып, ар-намыс шыңдалмайды. Ар-намыссыз азамат, өзгелердің көсегесі түгіл, өзінің көсегесін көгерте алмайды. Онсыз ұлттық сана мен ұлттық намыс та тұл. Онсыз қоғам дамудың даңғыл жолына түсе алмай, үйреншікті үрдістің солғын соқпағынан шыға алмай, заманалар шырғалаңында бас айналып, дағдарыс хал кешеді. Ондай дағдарыстан шығар жолды тарих пен табиғаттың айрықша пейілі түскен перзенттері ғана сілтеп бере алады. Абай да – дәл сондай балағат заманда ғаламат тәуекелге бара алған ерекше парасат пен ерекше рух иесі. Соның арқасында ол бүгін күллі адамзаттың абыройы аласармас рухани сардарларының біріне айналып отыр».
Never Too Late To Be Great: The Power of Thinking Long
- Информация о материале
- Дихан ҚАМЗАБЕКҰЛЫ
- 2047
Кеңес кезеңінде арғы дәуірлерді былай қойып ХІХ-ХХ ғасырлардың түйісіндегі бар оқиғадан таптық қайшылық ізделгені және ғылыми әдебиеттерде қарама-қарсылық айшықтала жазылғаны мәлім.
Стихиялы түрде өткен 1916 жылғы патша әскеріне баруға қарсы бас көтерулер «революцияға даярлық еді» деп бағаланғаны да есте. Ал ұлт проблемасын әр түрлi тараптан сөз еткен Алаштың алғашқы iрi басылымдары – «Айқап» пен «Қазақты» бір-біріне қарсы қойғанда, балшабектік диктатура қалыптастырған жүйенің әріден көздеген мақсаты болғаны жасырын емес.
Бұл арқылы ол «қазақ оқығандарының басы ешқашан біріккен емес және бірікпейді де» дегенді жас ұрпақтың санасына сіңіргісі келді. Шынтуайтын айтқанда, «Айқаптың» (1911-1915) да, «Қазақтың» (1913-1918) да дiттегенi – бір Алаштың бақыты едi.
Қазақтың «қап» дегiзген қапияда өткен iстерiне жаны ауырып дүниеге келген «Айқаптың» тұңғыш нөмiрiнде: «Журналға бастыруға жiберiлген материалдар қазақша, ноғайша, орысша һәм түрiкше болса да қабыл алынады», – деп жазуында /1/ үлкен мән бар.
Бiрiншiден, жазушылары сайланбай, алаш сұранымына сәйкес өмiр жүзiне шыққан журнал авторларға зәру едi.
Екiншiден, екi басты самұрық кейпiндегi империя – қазақтың, ноғайдың, түрiктiң (қырым татарлары, әзiрбайжандар түрiкке саналған), орыс тiлiнде жазып-сызатын басқа да шет ұлттардың, тiптi демократияшыл орыс халқы өкiлдерiнiң обыр бейнесiндегi (А.Байтұрсынұлы осылай сипаттайды) жауы, яки қарсыласы болатын. Сондықтан журналды шығарушылар осыларға, олардың бiрлiгiне арқа сүйедi.
Үшiншiден, империя ұлттары iшiнде материалдық жағынан қуаттысы, саяси өмiрдегi белсендiсi – татарлар едi. Сол себептi олардың «милләт!» (ұлт) ұраны мен милләтшiлдiк қозғалысын «Айқап» азаматтары ықыласпен қарсы алды. Бұл қозғалыстың күрес жүйесiн, тiптi оны сипаттайтын атауларды сол күйiнде қабылдауды қолдады. Алайда негiзгi нысана – қазақты хұқын қорғай алатын ел дәрежесiне жеткiзу болатын.
«Озғандарға жету керек, жеткендерден озу керек» деп, алдына нақты мақсат қойып жарыққа шыққан «Қазақ» газетi ұлтты Алаш ұранына топтастырып, дамытуды ойлады. Ағартушылықтың жан-жақты болуын жақтады. «Милләттiң» қазаққа түсiнiктi «жұрт», «ұлт», «алаш» нұсқаларын актив қолданысқа түсiрдi. Түрiк ұлыстарының көзсiз бiртұтастануын емес, жеке-дара мықты болып, ортақ мүдде бойынша бiрiгуiн қолдады.
Осы орайда, А.Байтұрсынұлының сөзiмен айтқанда: «Өз тiлiмен сөйлескен, өз тiлiмен жазған жұрттың ұлттығы еш уақытта адамы құрымай жоғалмайды», – деген /2/ тоқтамға келдi. Газет шығысымен, Петербордан С.Жанайдарұлы, Б.Есiмханұлы, Ы.Оразалыұлы, Ғ.Жұмабекұлы, М.Поштайұлы, М.Шоқай (барлығы 6 адам) атынан жолданған хатта: «Қазақта қаламменен жәрдем беретұғын мұсылманша оқыған құрбыларымыз бiр нәрсе жазғанда, басқа араб, парсы, ноғай қарындастарымыздың тiлдерiн орынсыз көп кiрiстiрмей, өзiмiздiң қазақтың нағыз қара тiлiмен жазып тұрса», – деп айтылған өтiнiш – осы басылымның негiзгi ұстанымы болды. Бұдан «Қазақ» газетi ұлы Абайдың:
Өзiңе сен, өзiңдi алып шығар
Еңбегiң мен ақылың екi жақтап,-
деген /3,214/ кеңесiнен нәтиже шығарғаны аңғарылады.
Сонымен, «Қазақ» газетi ұлтты өркендету үшiн тiл тазалығына, дәстүр сабақтастығына көңiл бөлiп, нақты халықты, яғни қазақ халқын Ресей шындығына сәйкес дамытуды көздедi. Ол «милләт» сөзiн сирек қолданды, бiрақ оның есесiне ұлт, жұрт сөзiн жиi пайдаланды. Қазаққа ұран есебiндегi «Алаш» сөзiн ұлттың қайратты тел-ныспысы ретiнде қолданды.
Тұтас қарағанда, «Айқап» пен «Қазақ» бiрiн-бiрi толықтырған, Алаш һәм күрделi заман арақатынасын түсiндiруде әрқайсысы өзiнше iзденген басылымдар екенiне көз жеткiземiз.
1911 жылы 6-10 санында Орынборда шығатын татардың «Шора» журналы «Қазақ халқы жоғала ма, жоғалмай ма?» деген тақырыпта пiкiрталас ұйымдастырады /4/. Бұған Ғабдолғазиз Мұса: «Бiр елдiң жоғалуы үшiн надандық, кедейлiк һәм нәсiл кемушiлiк, яғни нәсiлi өшпеушiлiк көбею керек, iлкин қазақта хал олайша емес. Қазақ жоқ болатын халық демек орынсыз», – десе, Жаһандаров: «Қазақтың жақсы ғадетi қалды. Өтiрiк, өсек, ұрлық, өтiрiкке ант беру, таласу көбейдi. Халық бұзылды. Мұндай халық (таурихтарда көрiнгенше) жоғала келген. Қазақ та сөйтер», – дейдi.
Осы айтысты татаршадан тәржiмелеген және оған қоса өз пiкiрiн «Менiң ойым» деген атпен ұсынған Нұралдин Моллағазин: «Сөздiң төтесi: қазақ бiтетұғын болды деп үмiт үзбей, кем жерiн көрсетiп түзетуге, жақсы жерiн онан да арттыруға демдеп, жоғалу-жоғалмау сықылды сөздердi қоя тұрып, заманаға, тiршiлiкке муафық жол көрсетiп, теңiзге жауған жаңбырдай болмай, халқымыздың ағаруына тiл, қаламыңызбен қызмет етулерiңiздi ...құрбылық, замандастық жөнiнен өтiнемiн», – деп тұжырымдайды /5/.
Ұлттық дербестік жолындағы күрес кезеңiнде жоғарыдағыдай пiкiрталасқа татардың басқа да басылымдары ұйытқы болғанға ұқсайды.
Мұны «жығылғанға жұдырық» деп бiржақты қабылдау дұрыс емес. Шындығында бұл әл-Маржани мұрагерлерiнiң демографиялық әлеуетi күштi ағайын-қарындас қазаққа жаны ашығандығының көрiнiсi едi («Қазақстан» газетi мен «Айқап» журналын ара-тұра татар алпауыттары қаржыландырғанын естен шығармаған жөн).
Алайда жергiлiктi жағдайды, дәстүрдi, тығыз отырмаған елге отаршылдықтың тигiзген зиянын татар зиялылары жiтi бағамдай алмады. Басқа түскен қиындыққа көңiлмен ортақтасу бар да, ол қиындықтың себеп-салдарына үңiлу бар. Өкiнiшке қарай, қазаққа болысқандар алғашқысынан әрi аспады. Бұлай болудың мәнi – бiрлiктiң әлсiздiгiнде едi. Мағжан:
Көп түрiк еншi алып тарасқанда,
Қазақта қара шаңырақ қалған жоқ па?-
дегендi /6,188/ негiзсiз айтқан жоқ. Бiз сөз естiп отырған шақтан кейiн жазған осы «Түркiстан» өлеңiнiң соңында ақын: «…Барсаңшы iздеп бабаң бейiтiн!» – дейдi. Бұл түрiк халқы қара шаңырақ – Түркiстанды iргетас етiп бiрiге алады деген ой едi. Әрине, ХХ ғасыр басында қиюы кеткен қазақ тұрмысы бiрлiкке негiз болмасы белгiлi-тiн.
Бiрақ тұрандық менталитеттiң қазақ iшiнде сақталып қалғандығы және мұндағы тiл-әдебиет, жалпы руханият тазалығы – татар «позициясы» байқалғанда, Алаш идеясының өрiстеуiне мұрындық болды. Бұл идея тұрмысты да, бiрлiктi де түзетуге жұмылды.
«Айқап» бетiнде басылған милләтшiл яки елшіл өлеңдер аз емес. Ақындардың таланттысы бар, талаптысы бар – бәрi кестелi сөзiмен халқына ой айтты, жөн көрсеттi. Мысалы, Хамза Бекмұхаметұлы:
Қазағым, көтер басың, жатпа бекер,
Ғұмырыңыз жатуменен босқа өтер.
Көтерер басыңызды уақыт жеттi,
Iлгерi ұмтылысып талап етер,-
деп қандай мезгiл келгенiн меңзесе /7/, Жұмағали Тiлеулiұлы:
Басқаға қарап тұрып таң қаларсыз,
Солардай тумадық деп зарланарсыз.
Азырақ көңiлiңiзде хабар болса,
Олардың iсiн-жөнiн аңғарарсыз,-
деп /8/, байыпты болуды нұсқайды. Ал ендiгi бiр авторлар ұлт мүмкiндiгiн арттыруда там-тұмдап ғылымды игеру қажеттiгiн айтады. Осы ретте Шалман деп қол қойған қаламгер:
Татарлық ғылымнан дәм болған балдай,
Болашақ заманымыз әлде қандай?
Дiн, милләт жер-суменен қозғалмайды,
Талпынсақ қанат бiткен балапандай,-
десе /9/, Түрiкмен Шахмұрат Назари деген псевдонимдi пайдаланған ақын:
Дүниеден ешбiр хабар аласыз ба?
Көңiлге дiн, милләттi саласыз ба?
Тұрыңыз бас көтерiп ғылым үшiн,
Япырмау, басқалардан қаласыз ба?-
деп /10/, замандастарына төпелете сұрақ жаудырады.
Қазақ қауымына тамырын терең жiбере бастаған надандықтың пайда болуы мен таралу себебiн жүйелi түсiндiрген Ғабдолғазиз Омаржани есiмдi қаламгер:
Оянып заман келдi ғылым бiлiп,
Ешкiмнен кем болмауды ойлайтұғын.
Пида ғып мал мен жанын ер жiгiттер,
Қайратын милләт үшiн жолдайтұғын.
Қаруын бiлiм-өнер киiп алып,
Дұшпанан ел мен жұртын қорғайтұғын,-
деп, ұлтын бiлiммен қорғағысы келедi /11/. Ал, осы журналдың және бiр авторы Дәуiт Отарбайұлы ұлтына хат арнай отырып, «Айқап» пен «Қазақтың» соңынан ерудi үгiттейдi. Бұл қаламгер алаштың «Малым – жанымның садағасы, жаным – арымның садағасы» деген нақылын жаңғыртып:
Милләтке малым түгiл, жаным құрбан,
Ескiге ерiп қалмалық бекер қарап.
Әй, дос-жар, айтқаныңның бәрi де рас,
Еңбегiңдi еш қылмас тәңiрiм қалап.
Ұмтылып аяқты бас алға таман,
Ақырында бiр шығарсыз iске жарап,-
дейдi /12/.
Ислам құндылықтарына сүйенген мұсылмандық Шығыс тұлғалары әрiр адам екi дүниенi ойлап қамығып, қам жеп жүру керектiгiн, тiптi қайғы кiсiнiң ой тепе-теңдiгiнде жүруiне әсер ететiнiн айтқан болатын. Әдебиетiмiзде милләт тақырыбы көтерiлген кезеңде осы жай да пайымдалғанын байқаймыз. Мысалы, Рамазан Кәненұлы:
Оқыған талабың ба, замандасым,
Халық үшiн ағызыңдар көздiң жасын.
Сүмiрейтiп босағада отырғызбай,
Милләттiң жеткiзейiк төрге басын,-
деп жазады /13/. ХХ ғасыр басында баспасөзде көрiнген санаулы ғана қазақ қызының бiрi Мәриям Сейдалинаның (ол – төре тұқымы Жансұлтан Сейдалиннің қызы, кейін Петербор университетінің түлегі Сейілбек Жанайдаровқа тұрмысқа шығып, Ресейдің Небіл жерінде бала үстінде қайтқан) «Тұр, қазақ» атты өлеңiндегi: «Домбыра тартып, сауық құрған, Келмеске кеткен ол заман», – деген жолдар /14/ Р.Кәненұлының үзiндiде берiлген ойымен ұқсас деп бiлемiз.
Өйткенi М.Сейдалина бұл шығармасында ескiнi аңсамайды («Өткен заман қайтар деп, Көз жасыңды құр төкпе»), жаңа замандағы ел халiне қам жейдi («Айырылды елдiң аласы»). Яғни, көз жасыңды өткенге емес, бүгiнге төк деген пiкiр айтады.
Ұлтты iлгерiлету жолында пайда болған милләтшiлдiкке үн қосқандар жоғарыда аталған авторлармен ғана шектелмейдi. Қалам ұстағанның күллiсi елге қызмет ету парызымыз деп бiлгендiктен, ұлт тақырыбы әр тараптан сөз болды.
Жұртын өзiнше қадiрлеген азаматтың бiрi атышулы Көлбай Төгiсұлы едi. Жалпы осы тұлғаның еңбегiн бiз бiржақты бағалауға қарсымыз. Өйткенi «Алаш» газетiне дейiнгi (Ташкентте шыққан осы газеттi Көлбай басқарған) және сол басылым тұсындағы Көлбай мен негiзгi ағартушылармен жөнсiз айтысатын Көлбай бiр емес. Бiр адамның бұлайша екiге жарылуы тарихта аз кездеспеген. Алғашқы Көлбай – қателессе де, ел үшiн iзденген азамат болса, соңғы Көлбай – бiрлiк қат кезде «ала қойды бөле қырққан» пенде, әлсiз жан.
К.Төгiсұлының iзденiс жылдары «Айқап» бетiнде жариялаған (К.Найманский деген псевдониммен) өлеңi «Әй, қазақ!» деп аталады /15/. Бұл да – милләтшiл шығарма. Мұнда қаламгер ұлтының ауыр халiне назалана отырып, адымдаған сайын ұрынған қателiк неге алып барып соғатынын болжайды, «адасқан алашына» жол iздейдi.
Жүрегiм, iшiм өрт боп, апыр-топыр,
Дұшпанға дүрдиемiн болып батыр.
Дәретсiз пышақ салып былғаса да,
Қазағым бас көтермей ұйықтап жатыр.
Жол қайда, ғылым қайда, жарық қайда?
Iзденбей аянатын ендi не тұр?-
дейдi Көлбай. Өлең авторының лирикалық «менi» бүкiл қателiгiн «жайып салады». Қаламгер ендi «ХХ ғасыр қазақ ғасыры болса екен» деп армандайды:
Арналсын бұл қазақтың баласына,
Адасқан алашыңды жолға бастап.
Жүректiң дәрi iзделiк жарасына.
«Әй, қазақ!» авторын шебер ақын дей алмаймыз. Ол кейде Абай сөзiне жиендiк жасағандай көрiнедi («Екi өлмек жалғыз жанға ғадiл емес», «Жүрегiмнiң түбiне көз жiберсең», «Жазған өлең сырыңды көпке жаяр»…). Бiрақ бiз дәл солай деп ойламаймыз. Өйткенi бұл өлеңнен ақын болғысы келген авторды емес, көкейiндегiнi халыққа түсiнiктi тiлмен жеткiзгiсi келген авторды танимыз. Қаламгердiң елшiлдiк қозғалысқа қосқан үнiн естимiз.
Ресей империясының ызбары қатуланғанда дүниеге келген ұлттық баскөтеруге шығармашылығымен септескен қаламгердiң бiрi – Жүсiпбек Басығарин. Оның «Айқап» журналында жарық көрген «Ғылым мен надандықтың айтысқаны» атты туындысын – елдiктi жүйелеу бағытындағы еңбек дер едiк. Автор алаш жұртына етене айтыс формасын пайдаланып, ұлттың өсуiне қажет алғышартты түсiндiредi.
Фольклордың ұңғыл-шұңғылынан хабары болғандықтан, ол «Ғылымның» мерейiн өсiрер ұрымтал көркемдiк тәсiлдердi қолданады. Айтыста алаштың «соқтықпалы, соқпақсыз жолы», өзге де қилы тағдыры баян етiлiп, «Ғылым» жеңiп шыққандай болады. Бiрақ «Надандық»: «Бар едi қазақтарда көп аласым, Алғанша жалыныпты мәулет бер деп» /16/. Бұл ендi – Жүсiпбектiң жұртты сақтандырғаны, қауiп барын меңзегенi.
«Айқап» журналының қазақ өмiрiндегi орнын «Бiр адым болса да iлгерi басқанымыздың белгiсi» деп бағалаған «Қазақ» газетi өз миссиясы туралы: «Бiр-ақ бiр адым басып, сол күйiмен тұрып қалсақ, онымен алысқа ұзай алмаймыз. Iлгерi басқанның үстiне iлгерi басуымыз керек», – деп жазған едi /17/.
Газет осы iзашар санында алға қойған мақсатын: «Милләт халiн ойымызға алып, қызмет етудi мойнымызға алып, арнаған бiр iсiмiз. Құдай сәтiн салсын, «әумин» деп қол жайып, «әуп» деп күш қосып, «Алла» деп iске кiрiселiк», – деп те жеткiзген болатын.
«Қазақ» көшбасшыларының милләт сөзiмен қатар құдай атын ауызға алуы кездейсоқ емес. Өйткенi алаш баласының Алла мен өз күшiнен басқа сенетiн ешкiмi жоқ едi. Халқына жаны ашыған аға толқын алаш зиялыларының жөнi бөлек, ал қайратты жастардың өзi бұл кезде: «Кел, мырзалар, жаңа талап жастар! Елiмiзге қызмет етелiк, жұрт iстегендi бiз де iстелiк, көрiнгенге күлкi болмайық!» – деп қатарластарына үндеу айта бастаған болатын /18/.
Бұл сөздiң иесi «студент Есенғали Қасаболатұлы» едi. Дәл осыған ұқсас ойды «студент Ғ.А.» деп қол қойған азамат та жеткiздi. Ол: «Қазақ» бетiнде жазылған мағыналы сөздiң баршасының тiрегi – ұлт пайдасы, ұлт өмiрi, ұлт өлiмi. ...Бiздiң қазақтың рәсiмi, ат қосқанда ат иелерi ата аруағына сиынып жанталасқанда, атына шылбыр салып, көмек берiп көтерiп алып кетедi. Ұлт жарысы – ат жарысы. Қатар қойып ұйқастырмақ емес, салғастырмақ көңiлiм. Осы көтерме айқай осы күнде бiзге қатты керек», – дейдi /19/.
Жиырманың iшiндегi (тiптi одан да жас болуы мүмкiн) жастарға осыншама елшiл сөз айтқызып отырған – қазақ қауымының сұранымы едi. Оқыған атаулы бұл шақта ұлт және жұрт сөзiмен оянды, уанды, ертеңге көз тiктi.
«Қазақтағы» бiр бас мақаласында Ахмет Байтұрсынұлы: «Ұлт жұмысы – үлкен жұмыс. Үлкен жұмысқа көп жұмысшы керек. …» Балам деген жұрт болмаса, «жұртым» дейтiн бала қайдан шықсын? …Баланы ұлша тәрбиелесең, ұл болмақшы, құлша тәрбиелесең, құл болмақшы. Егерде осы күнгi орысша оқығандардың арасынан «жұртым» деген шығып жатса, жұрттың өткiзген төлеуi үшiн емес, адамшылық борышты басынан атқару үшiн. Мойындағы борышты бiлу – бiлiм iсi, борышты төлеу – адамшылық iсi», – деп жазса /20/, Мiржақып Дулатұлы: «Бiр кiсiнiң тiзгiнi бiреуде болып, еркi болмау қандай кемшiлiк болса, бiр тайпа жұрттың өз еркi өзiнде болмауы онан мың есе жаман», – деп көрсеттi /21/.
Осынау пайымдардан газетке мұрындық болған азаматтардың ұлттар азаттығын – дүние тепе-теңдiгi мен ақиқатты қалпына келтiру ретiнде түсiнгенi аңғарылады. Сондай-ақ отанға қызмет етудi екi кезеңге – борышты түсiну мен борышты өтеуге – бөлiп қарағаны байқалады. Мұндай тұжырымдама Алаш ағартушыларының аталған мәселеге жiтi назар салғанын көрсетедi.
Елшiлдiктi ұлт, жұрт ұғымдарымен ұсынған «Қазақ» газетi осы тақырыпта бiршама көркем шығарма жариялады.
Жүсiпбек Басығараұлының «Интеллигент», «Шалман» деп қол қойған автордың «Бiз қалдық», «Байқаушы» деген псевдониммен жазған қаламгердiң «Дағдарыс», Ғайыпназар Аймұхаметұлының «Түсiмде» сынды өлеңдерiнде ұлт пен оқығандардың ауыр халi, қауым iшiндегi қайшылықтар суреттелiп, қиындықтан жұртты аман алып шығар жол нұсқалады. Қаламгерлер айналып келiп бiлiм мен надандықтың бiтiспес күресiн бейнелейдi. Түңiле отырып үмiттенедi. Жасып қалған рухты қайрайды.
Бар қазақты бiр көрген газет тұңғыш санында басылым атынан:
Алыстан iздеп келген бауырларың,
Халқының сырттан көрген ауырларын.
Жеңiлту жайын соның кеңесуге,
Қазақтың бас қостырмақ қауымдарын,-
дейдi /22/. «Қазақ» осы бағытынан ешқашан тайған жоқ. Мұнда жарияланған М.Дулатұлы, С.Дөнентайұлы, М.Жұмабайұлы, А.Мәметұлы, Б.Майлыұлы, тағы басқа ақындардың өлеңдерi де ұлт жайына қам жеуден туған едi. Айталық, бұл газетте жарық көрген М.Дулатұлының «Қара құс һәм адам» атты аллегориялық шығармасында елшiлдiк рух байқалады /23/. Өлең қара құс пен адамның айтысы формасында жазылған. Қара құс – ұлт рухын аяққа таптаған күш иесi, адам – жаншылған, ашынған жан. Бұл бейненi цензура тұсындағы амал деп те, көркем әдебиеттiң жалпы шарттылығы деп те қарауға болады.
Қара құс адамның жаңа мiнезiне таң. Айтыс осыдан басталады. Адам: «Сыпырғыш қанат етпесем, Аллаға серт айтқан сөз», – десе, қар құс: «Кеудеңе барып қонармыз, Қара құс бiткен тоярмыз», – дейдi.
Екеуi де «өлiспей берiспейдi». Ақын ағымдағы оқиғаны бейнелеп жеткiзушi ғана емес, адамға болысушы ретiнде көрiнiп отырады. Бiрақ жау осал емес. Сондықтан автор қара құстың да сұсын аянбай сипаттайды. Бұл айтыста жеңушi болмайды, жеңiлушi де көрiнбейдi. Мiржақып заманының шындығы осындай едi.
Қазақта әлімсақтан келе жатқан «Жауға барсаң бәрің бар, дауға барсаң бірің бар» деген сөз бар. Біз осы нақылды «Айқап» пен «Қазаққа» қатыстырып та айта аламыз. Шындығына келсек, әлгі сөз бұл екі басылымның қиын жылдардағы ұстанымын көрсетеді. Олар үшін жау біреу-тін: ол – отаршылдық жүйе һәм бодандықтан бұзылған қасиет пен пейіл еді. Ал оны қалай жеңуге болады? Мұны әрбірі, тіпті жекелеген авторлар өзінше пайымдады. Осылай елшілдікті дамыту жолындағы ой-аңсар салалана берді.
Әдебиеттер:
1. Сералин М. Шаһар Тұрайск, ғинуар 10-iнде, 1911-iншi жыл
//Айқап, 1911, N1. - Б. 3-4.
2. Оренбурғ. 10 феурал//Қазақ, 1913, 10 февраль.
3. Абай (Ибраһим) Құнанбаев. Екi томдық шығармалар жинағы. I том. - Алматы: Жазушы, 1986. - 304 б.
4. Қазақ халқы жоғала ма, жоғалмай ма?//Айқап, 1911, N8.- Б. 8-9.
5. Моллағазин Н. Менiң ойым//Айқап, 1911, N8. - Б. 9-10.
6. Жұмабаев М. Шығармалары. 3 томдық. 1-том. - Алматы: Бiлiм,1995.- 256 б.
7. Бекмұхаметов Х. Қазақ халқына//Айқап, 1911, N3. - Б. 16.
8. Тiлеулин Ж. Жас туғандарымызға//Айқап, 1911, N3. - Б. 15-16.
9. Шалман. Журнал шықты «Айқап» нұрын шашып//Айқап, 1911, N6.- Б. 20-21.
10. Назари Т.Ш. Қазағым, оқу оқы, жатпа босқа//Айқап, 1911, N8. - Б. 17-18.
11. Омаржани Ғ. Надандық//Айқап, 1912, N12. - Б. 265-273.
12. Отарбаев Д. Хат жаздым… өзiңе арнап//Айқап, 1914, N7. - Б. 116-117.
13. Кәненов Р. Жаз жайлау, қысқы тебiн кеттi күзек//Айқап, 1912, N1. - Б. 19-20.
14. Сейдалинова М. Тұр, қазақ! //Айқап, 1914, N8. - Б. 136.
15. Найманский К. Әй, қазақ! //Айқап, 1912, N13. - Б. 288- 295.
16. Басығарин Ю. Ғылым мен надандықтың айтысқаны//Айқап, 1914, N6. - Б. 99-100.
17. Құрметлу оқушылар!//Қазақ, 1913, 2 февраль.
18. Қасаболатов Е. Қазақ жастарына//Қазақ, 1913, 1 март.
19. Студент Ғ.А. Ұйым керек//Қазақ, 1915, 19 март.
20. Орысша оқушылар//Қазақ, 1913, 15 август.
21. М.Д.Земстуо не нәрсе?// Қазақ, 1913, 7 сентябрь.
22. Мiнеки, қалың қазақ: қара, төре//Қазақ, 1913, 2 февраль.
23. М.Д. Қара құс һәм адам//Қазақ, 1916, 30 апрель.