- Информация о материале
- Алмасбек ӘБСАДЫҚОВ
- 2131
Қазақ жұрты тәуелсіздік алғаннан кейін кейбір сөздер, әсіресе, мемлекетшілдікке, ұлттық рухқа қатысты сөздер қайта жаңғырды. Ғасырлар қойнауынан қайта ортамызға оралған ұғымның бірі – «Алаш». Бүгінгі таңның қазағына бағытталған ел-жұрттық, бірлік-татулық мәселелерінде «Алаш» атауы жиі ауызға алынады.
Ұлттық рухы түрлі мәдениеттің ықпалымен тұмшаланбаған қазаққа бұл атау өте ыстық. Ал рух адамның қанында сақталатынын ескерсек, бойында қазақылық қаны бар қазаққа Алаш атауының ыстық болатындығы өз-өзінен түсінікті секілді. Алаш - қазақтың қанына орныққан қасиетті ұғым.
Халықтың көне танымы қазақ жұртының бір орталыққа – бір тізгіндік билікке бағынып, ел болуын Үш жүз қазақтың басын қосқан Алаша хан атты аңыздық кейіпкердің бейнесіне тіркейді. Үш жүз бен Алаша хан ұғымының тұтастанып кеткені сонша, ХҮІІІ ғасырдың 70-жылдары қазаққа хан болып сайланған Абылай өзін көрші жұртқа «Үш жүз Алаштың» ханымын таныстырса, ал оның немересі Кенесары хан сол Үш жүз Алаштың бағын қайтарамын деп құрбан болды.
ХХ ғасырдың басында қазаққа азаттық алуды көксеген ұлттық партияның атауы да – Алаш.
Сол партияның мұраты жолында қызмет еткен ұлт қайраткерлері «Алаш зиялылары» деген сүйіспеншілік пен құрметке оранған атауға ие болды. Бұдан шығатын ой: қазақтың көне тарихынан бастап өткен ХХ ғасырдың басына дейін Алаш сөзінің мән-маңызы ерекше болды.
Алаш ұранында көне сыр бар екендігі алғаш тілге тиек етіп, оған өз пікірін білдірген ХХ ғасырдың басындағы Алаш көсемі Ә. Бөкейхан еді. Ол ХІХ ғасырдың соңында Алаш қазақ руларының ортақ ұраны екенін айта келіп: «...Ни один из этих родов не отказывается от подчинения, кроме своего родового частного «урана» (боевой клич), общенародному «алаш» обязываещему каждого киргиза беспрекословно идти на помощь обиженному собрату, забывая даже междоусобицы и хотя бы в виду сильного неприятеля и неминуемой от него смерти. Эта-то своеобразная и интересная жизнь киргизов отразилась, как в зеркале, в их разнообразной и богатой устной поэзии. Многие из этих произведений носят на себе следы глубокой древности и печать отдаленного прошлого жизни, быта и верований киргизов» [Бөкейхан Ә. Таңдамалы. Избранное.–Алматы: «Қазақ энциклопедиясы», 1995.(– 478 б.), 319с.].), -деп жазады.
Олай болса, «Ажал кебінін киетін қауіпке қарамастан, Алаш ұранының соңына еретін қазақтың» көне дүниетанымында «Алашқа» қатысты көмескі таным бар екендігі сөзсіз. Оны Ә.Бөкейханның серігі М. Дулатовтың мына сөзі де қуаттайды. Ол былай деп жазады: «Қазақтың не себептен алаш, не себептен қазақ, үш жүз атағанын баяндайтын бұлардан басқа да ертегілер бар… Бірақ мұндай ертегілер қазақтың аты, тегін зерттеушілерді ойға қалдырарлық жері бар. Мәселен, қазақ, я алаш, қалай да болса, бір кісі-ру басы емес екені рас-ау, әйтпесе біріне-бірі қайшы келе берсе де, көптеген халық аузында сөйленіп ертегі болып жүргеніне қарағанда, «қазақ», «алаш» сөздерінің түбінде бір көмескілік бар ғой дегізетін. Тарихшылар мұндай ертегі сөздерді де ескерусіз қалдырмай, түбінде салыстыра, қорыта келе бір дәлелді мағына шығаруға болар деген үмітпен жинап жазады. Бірақ әлі күнге шейін ондай сөздерді қолданып бір нәтиже шығарған жоқ» [Дулатов М. Шығармалары./Құрас. М. Әбсембетов, Г. Дулатова. –Алматы: Жазушы, 1991.(–384 б.), 308 б.]
ХІХ ғасырдың соңы, ХХ ғасырдың басындағы ұлт зиялыларының тарапынан Алаш сөзіне қатысты айтылған бұл мәселе әлі күнге дейін өз маңызын жойған жоқ.
Біздіңше, Алаш ұранын жалпы халықтық дүниетаныммен, атап айтқанда, түркі-моңғол кеңістігіндегі халықтардың тотемдік наным-сенімімен және көшпелілік таныммен байланыстыра зерттеген дұрыс жолдың бағыт-бағдарын белгілеуге болады деп санаймыз.
«Алаш» атауы жазба деректер көзінен ХҮ ғасырлардан бастап нақты көрініс ала бастайды. Мысалы, Өзбек ұлысының ханы Шайбан Әбілқайыр туралы жазылған Масуд бен Усмана Кухистанидің «Тарих-и Абу-л-хайри» атты тарихи-көркем шығармасында жас Әбілқайыр сұлтан жетістік пен сәттілік іздеп үлкен далалық аймақтың иесі Алаша баһадүрдің еліне келгендігі айтылса [Материалы по истории Казахских ханств XV-XVІІІ веков (Извлечения из персидских и тюркских сочинений). –Алма-Ата, Наука, 1969.(–636 с.), 143 с.], З-М. Бабырдың және М-Х.Дулатидың еңбектерінде Алаш атауы Моғолстанның көшпелі тайпаларын билеген Сұлтан Ахметтің «Алаша хан» деген лақап есімі ретінде белгілі. Қазақ хандығының негізін қалаған Керей мен Жәнібектің атасы Орыс хан әскерінің сол қанатында үш сан «Алаш мыңы» болған деген дерек ХҮІ ғасырдың соңында жазылған Қадырғали Жалайырдың тарихи-шежірелік «Жами ат-тауарих» атты еңбегінде орын алған [Жалайыри Қ. Шежірелер жинағы. Алматы: Қазақстан, 1997.(–128 б.), 126 б.].
XVІІ ғасырда жазылған Махмуд бин Валидің «Бахр ал-асрар» атты тарихи еңбегінде қазақ ханы Есім өзіне қарасты алаш әскерін, қатағандықтарды және өзге тайпаларды жинап, қалмаққа қарсы жорыққа аттанды деген дерек тіркелген [Кляшторный Г, Султанов Н. Казахстан: летопись трех тысячилетии.–Алма-Ата: Рауан, 1992. (–216 с.), 201с.].
ХІХ ғасырда Шығыс Түркістан өлкесінде болған мұсылман халықтарының көтерілісі туралы жазған Ш. Уәлихановтың жазбаларында Шығыс Түркістанға көмек бергісі келген Қоқан хандығының әскері алты көшпелі (қытай-қыпшақ, түрік, қырық, қыпшақ, қарақалпақ) халықтардан құралғандығы [Валиханов Ч.Ч. Сведения о войне Кокандцев с Китаем в Кашгаре в 1830 г. // Соч. В 5 т. -Алма-Ата, 1985. –Т.2. (-416 c.), 351с.] баяндалады. Сонымен қатар атақты ғалым Ташкент құшбегісінің орыс үкіметіне жазған хатының мазмұнында оның алты алашқа билігі жүретіндігі айтылғандығын тілге тиек етеді [Валиханов Ч.Ч., Аталған кітап, 354 с.].
ХҮ-ХІХ ғасырлар аралығында жазба деректерге тіркелген бұл мәліметтер Алаш атауына қатысты екі мәселені түйіндей алады. Олар:
- Алаш әскери ұғымға қатысты;
- Алаш далалық өлкелерді мекен еткен көшпелі халықтардың ортақ атауы.
Бұл деректерді қазақ шежірелерінің мәліметтері де қостайды. Шежіре деректері бойынша, Алаш – қазақтың ғана емес, өзге түркі тектес өзбек, қарақалпақ, түркімен халықтарының түп атасы [Қазақ шежіресі // «Айқап» (Құрастырушылар: Ү. Субханбердина, С. Дәуітов). –Алматы: «Қазақ энциклопедиясы» Бас редакциясы, 1995. –(367 б.), 56 б.].
Қазақтың көшпелі дүниетанымы мен тарихи санасында Алаш атауымен байланысты айтылатын «Алаш алаш болғанда, Алаша хан болғанда, үйіміз – ағаш, ұранымыз – Алаш болғанда үш жүздің баласы қазақ емес пе едік» дейтін аңыздық мәтел сөз бар. Мұндағы «үйіміз-ағаш» деген жол көшпелі тұрмыстың бейнесі болса, «Алаша хан болғанда», «ұранымыз Алаш болғанда үш жүздің баласы қазақ емес пе едік» [Мәшһүр Жүсіп Көпейұлы. Шығармалары. 8 том. –Павлодар: «ЭКО» ҒӨФ, 2006.(–452 б.), 153 б.] деген жолдар қазақ халқының жеке орда болып шығуына қатысты туындаған тарихи оқиғалардың жаңғырығы.
Сонымен қатар «Алты алаштың» астарында қазақтың үш жүзінен басқа көшпелі халықтардың да жиынтық атауы орын алған:
Үлгілі өткен Абылай – қазақ ханы,
Үш жүз түгіл, алты алаш білген, әні.
Қазақ үшін рақаттан безіп кеткен,
Алла әмірімен артықша туған жаны [Қазақ халық әдебиеті:көп томдық / Тарихи жырлар. І том. Абылай хан. –Алматы: Білім, 1995.(– 288 б.), 85 б.].
Қазаққа тұрмыс-тіршілігі жағынан аса жақын қырғыз халқының атақты «Манас» жырында Манас батыр алты алаштың айтулы ері деп жырланады:
Ойсыл тауын жерлеген, алты алаш ел деген,
Сол алаштың ішінде, айтулы Манас ер деген [Мұхамедханұлы Н. Мұхтар Әуезов және «Манас» эпосы.// Адамзаттың «Манасы» -Алматы: Рауан, 1995.(-256 б.), 232 б.].
Қырғыз оқығандарымен тығыз байланыста болған Алаш қайраткері М. Дулатовтың айтуынша, қырғыздар да өздерін «алашпыз» деп атайды [Дулатов М. Аталған кітап, 319 б.]. Ал тарихшы М. Тынышпаев қырғыз бен қарақалпақтар қазақтармен жүз арқылы емес, ортақ «Алаш» ұраны арқылы бірігетінін жазады [Тынышпаев М. Великие бедствия... (Актабан-шубырынды).–Алма-Ата: Жалын, 1991. (–152 с.), 77с.].
Қырғыз, қарақалпақ сынды көшпелі халықтарды қазақтарға жақындатып тұрған басты нәрсенің бірі тегі мен тілі бір туысқандық қана емес, тұрмыс-тіршілік пен рухани танымнан туындайтын дүниетанымның бірізділігі. Ол дүниетаным – көшпелілік.
Бұл орайда атақты тарихшы, түрколог В.В.Бартольдтың мына бір терең де мағыналы пікірін келтіре кеткен жөн: «Көшпелілерге белгілі бір мәдениетке ортақ болу ұлттық және тілдік белгілерге қарағанда маңыздырақ болды» [История Казахстана: народы и культуры: Учеб. пособие / Масанов Н.Э. и др. –Алматы: Дайк-Пресс, 2001.(-600 с.), 64с.]. Олай болса, атау Алаш атауының астарында қазақ халқының сан ғасырлар тұтынған көшпелілік өмір салты мен көне дүниетанымдарының іздері сақталғандығы сөзсіз.
«Алаш» атауының түзелуіне, біздіңше, Шыңғыс ханның арғы шыққан тегін баяндайтын көне мифтік аңыздың әсері бар. Ол – моңғол тектес тайпалардың шығу тегін баяндайтын Алаң қоға туралы миф. Онда моңғол тайпасын Бөрте Шынуа (Чино) мен Марал сұлудан таратылады. Олар Көк Тәңірінің жебеуімен теңізден өтіп, Бұрхан Қалдын деген тауды мекен етеді. Бұлардан бес-алты ұрпақ өткеннен кейін Борықшын атты бала туады. Борықшыннан Дұба соқыр мен Добу мерген деген екі бала дүниге келеді. Добу мерген хас сұлу Алаң қоға деген қызға үйленеді [Қазақстан тарихы туралы моңғол деректемелері. ІІ том. Лұбсанданзан. Ежелгі хандар негізін салған төрелік жосығының туындыларын құрастырып, түйіндеген Алтын тобчы (Алтын түйін) демек-дүр. –Алматы: Дайк-Пресс, 2005.-305 б. 30б.].
Одан Белкүнтей, Бекүнтей атты екі ұл дүниеге келеді. Ал Дұба соқырдың төрт баласы болады. Дұба соқыр өлгеннен кейін әлгі төрта бала Добу мергенді көзге ілмей келеке етіп, өз жөндеріне кетеді. Сөйтіп жүргенде Добу мерген де қайтыс болады. Екі баламен жесір қалған Алаң қоға ерсіз жүріп үш ұл табады. Белкүнтей, Бекүнтей екі ұлы шешелерін мына ұлдарды қалай туды деп жасырын әңгіме ете бастайды. Мұны Алаң қоға сезіп қалып, көктемнің бір күні сүрленген қойдың етін асып, бес ұлын қасына шақырып, қатарластыра отырғызып бір-бір жебе ұстатып: «Ұлдарым, осы жебені сындырыңдар!», – дейді. Ұлдары сындырып тастайды. Және тағы да жебені біріктіріп ұстағанда, оны ешкім сындыра алмайды.
Сонда шешесі Алаң Қоға бүй дейді: «Екі ұлым, сендер мына туған үш ұлды кімнің балалары болды деп күдіктенесіңдер! Күдіктенгендерің дұрыс. Әр түн сайын сары шегір адам келіп, құрсағымды сипап түңілік, маңдайшыдан сәуледей еніп, күн мен ай жарқырап шығар шақта сары ит болып, жаланып-жұқтанып шығып кететін еді. Соған қарап мен бұларды тәңірдің ұлдары ма деп ойлаймын! Қараша адамға теңеп, сөз етпей-ақ қойыңдар! Күндердің күнінде қиырдың қағаны, ұлыстың иесі болған тұста, сонда ұғасыңдар, сендер! Қара басты кісілер емес. Әйтеуір, сен екеуіңнің көлеңке-нөкерлерің болсын!» дейді. Екі ұлы үн қатпайды. Алаң қоға тағы да ұлдарына өсиет етіп:
«Сен – бес ұлым, бір құрсақтан тудыңдар,
Сен бесеуің тату болмасаңдар –
Жаңағы жалғыз жебедей оңай жеңілесіңдер.
Жаңағы біріккен жебедей бірлікті болсаңдар –
Сендерді кім жеңе алар еді!», -дейді.
Содан кешікпей Алаң қоға ғайып болады» [Қазақстан тарихы туралы моңғол деректемелері, 33-34б.].
Бұл мифтің жалғасы Алаң сұлудың күйеусіз тапқан үш ұлының кенжесі Боданшардың ұрпағы Борчигин арқылы Шыңғыс ханның дүниеге келетінін баяндайды. Ал Алаң қоға туралы айтылатын мифтің қазақ арасындағы нұсқасында көктен түсетін сәуле қасқыр бейнесінде беріледі және Шыңғыс тікелей Алаң қоғадан туады: «Дуюн – Баян имел сыновей от первой жены; потом он взял Алангу; умирая, он сказал своей жене Алангу, что он будет приходить к ней в виде света, а уходить в виде волка. И он приходил, а уходя восклицал: «Чингис! Чингис!» У Алангу родился сын Чингис» [Казахский фольклор в собрании Г. Н. Потанина. (Архивные материалы и публикации). –Алма-Ата:Наука, 1972.–382 с.64с.].
Қасқырды моңғол тілінде «шоно, шино (чино)» деп атайды. Қасқыр ұғымын беретін бұл атау моңғол тайпасы тарайтын Бөрте шино мен оның алтыншы ұрпағы, жоғарыда аталған Дұба соқыр мен Добу мергеннің әкесі Борықшынның есімінде орын алған.
Сондай-ақ Алаң қоғаның кенже ұлы Боданшардың бірінші әйелінен туған балалары Борчигин руы [Қазақстан тарихы туралы моңғол деректемелері, 38 б.], яғни «бөріден туғандар, бөрі тектілер» деп аталады. Түркі, моңғол шежірелік еңбектерде Шыңғыстың руы осы «Борчигин» деп көрсетіледі. Шыңғыс – Борчигиннің тоғызыншы ұрпағы. Тіпті, Шыңғыстың алғашқы есімі Темучин де «чино, шино» атауы жүр. Сондай-ақ «шино» сөзі түрленген дыбыстық өзгерістер арқылы қазақтың Кіші жүз руларының тайпалық бірлестігі «Алшын» атауында да орын алған.
«Алаш» ұраны, біздіңше, Шыңғыстың арғы анасы «Алаң» мен жарық сәуле болып көктен түскен тотем баба қасқырдың, яғни «шоно, чино, чин» сөздерінің кіріге бірігуінен түзілген. Мифологиялық танымнан нәр алатын екі сыңар сөздің бірігуінен түркі-моңғол тектес көшпелілердің шыққан тегін білдіретін ұран сөз туындаған. Сөздердің бірігуі арқылы жаңа сөз түзеу – түркі тілінде жиі кездесетін тілдік құбылыс. Бұл тілдік құбылыс мифтік жүйрік тазы құмай иттің атауында да жүр. «Құмай» сөзі, тілші ғалымдардың көрсетуінше, екі түбірден (қу+ұмай) біріккен. Мұндағы қу – құс, ұмай – отбасының киесі. Сөздердің кіріге бірігуіне бұдан да басқа мысалдар келтіруге болады. Айталық, бұл+күн=бүгін, бұл+жыл =биыл, жылжыған+аң=жылан.
«Алаң» мен «шонодан» туған ұрпақты «Алаш», яғни «қасқыр, бөрі ұрпағы» деп тану моңғол-түркі халықтарындағы тотемизм түсінігінің әсерінен туған. Қасқырды тотем баба деп тану ежелгі халықтардың-ғұндар, көк түріктер, үйсіндер, оғыздардың көне мифтерінде сақталған. Онда қасқыр - ру-тайпаны түрлі қиыншылықтан сақтап қалып, оның өсіп-өнуіне жәрдем еткен тотем баба.
Сол түркілік көне халықтардың бір жұрнағы болып саналатын қазақ халқында бөрі бейнесі қазақтың жауға шапқанда жауынгерлік рухын оятатын байрағына бедерленген.
Бөрілі менің байрағым,
Бөрілі байрақ көтерілсе,
Қозып кетер қайдағым, - деп жырлайды атақты Сүйінбай ақын.
Қорыта келгенде, кіріге біріккен Алаш атауының құрамына еніп отырған «шино (чин, шын)», «шоно», яғни қасқыр деген мағына беретін сыңарының мағынасы көне аңыз, мифтер, ру-тайпалар атаулары, кісі есімдері арқылы қазақ халқының танымына орныққанын.
Осы жерде заңды сұрақ туады: сол кіріккен сөздегі алғашқы сыңар «Алаң» атауы қайда?
Бұл тұста келтірілер дерек, айғақ өте тапшы. Дегенмен де, халықтың көне тарихы мен танымынан мол хабары бар жыраулардың бейнелі сөздерінен «Алаң қоға» атауының өзін немесе оның көшпелі халықтардың түпкі ене ретіндегі бейнесін тануға болады. Айталық, XVІ ғасырда өмір сүрген атақты жырау Қазтуғанның «Алаң да, алаң, алаң жұрт// Ақ ала ордам қонған жұрт» деп басталатын толғауынын алайық. Толғауда бірнеше қайталанып тұрған «Алаң жұрт» – көне аңыздағы түпкі ене Алаң Қоға бейнесі болуы әбден мүмкін.
Осындағы «Алаң» атауы – көне аңыздағы Алаң қоға бейнесі. Толғауға бұл сөздің арқау болып отырғанының бірнеше себебі бар. Біріншіден, аңыздағы Алаң қоға бес ұлының басын біріктіріп, бірлікті өсиет еткен болатын. Екіншіден, әкесіз туғандықтан елден қуылған Шыңғыс ханды Майқы бастаған 12 би баланың шешесінің жөн сілтеуімен тауып алып, жұртқа әкеліп хан ететін. Толғау тілімен айтсақ, «ақ ала орда» тігілген еді. Демек, «Алаң жұрт» – бір анадан туған ұлдардың жұрты әрі бірліктің символы.
Көктен түскен сәуледен үш ұлды дүниеге келтірген Алаң қоғаның бейнесі түркілердің көне тәңірлік наным-сенімінің негізінде сомдалған. Алаң қоға – тәңірдің құдіреті жебеген балаларды дүниеге келтіруші әйел.
Түркілік наным-сенімдерді зерттеуші ғалымдар ертедегі түркілер әйел баласын өлгеннен кейін жаны Айға барып орналасатын ата-бабалар рухын қайтадан елге қауыштырушы адам деп танығанын жазады. «Ертедегі тәңірліктер, - деп жазады бұл орайда философ ғалым С. Оспанов, – Ай ата-бабалардың жан-рухтарының мекені (халық арасындағы «Айға, сол сияқты бейітке қарап қолыңды шошайтпа» деген тыйм сөзді еске түсіріңіз – автор) деп есептеген. Сондықтан түркі-қазақ халықтарында жаңа ай туғанда ауылдың келіндері оған иіліп сәлем еткен. Олар ұмытса, оны орындауды ескерткен» [Оспанов С.И. Еуразиялық кеңістіктегі тұран-славян халықтарының тәңірлік кезеңдегі ортақ элементтері туралы (ымтану, ымтеория, ымәлем мәселелері) // Евразийский ежегодник / Под ред. С.А. Абдыманапова и Ж. А Ермекбаева.-Астана, Изд-во ЕНУ им. Л.Н. Гумилева, 2005.(86-97с.), 90б.].
Зерттеуші С. Оспанов «әйел» атауын екі түбірден, яғни «Ай» мен «ел» сөзінен құралғанын, бұл атау өз кезегінде «Айдағы ата-бабалар рухын қайтадан елге қосушы адам дегенді білдіреді» [Аталған еңбек, 91б.] деп жазады. Демек, жырау толғауындағы Алаң түркілерді қайта дүниеге келтірген, оларды ата-бабалар рухымен қайта қауыштырған киелі тұлғаның- түпкі ененің бейнесіне саяды.
Алаң қоға туралы мифтің мазмұны да қазақ ақын-жырауларының шығармаларына арқау болған. Мысалы, Махамбеттің толғауындағы мына жолдар:
Біз бір енеден бір едік,
Біз енеден екі едік.
Екеуіміз жүргенде,
Бір-бірімізге ес едік.
Бір енеден үш едік,
Үшеуіміз жүргенде,
Толып жатқан күш едік.
Бір енеден бес едік,
Бесеуіміз жүргенде,
Алашқа болман деуші едік.
Өтемістен туған он едік,
Онымыз атқа мінгенде,
Жер қайысқан қол едік
Бұл тұспалды, бейнелі сөздер - Алаң қоғаның балаларына айтқан өсиет сөзінің поэтикалық өрнегі. Махамбеттің «беске» дейін санамалап отырған тұстары – Алаң қоғаға қатысты айтылатын көне мифтің мазмұны. Жырда «төрт» деген сөз айтылмайды. Өйткені аңызда төрт ұл деген дерек жоқ. Махамбеттің «екі» мен «үшті» қосып, «бір енеден бес едік» деуі – аңыздағы Алаң қоғаның бес баласын мегзегені. Сол бес баланың жиынтық бейнесі – Алаш. «Алашқа болман» деген жолдар осы ұғымнан туындап отыр. Ал Алаң қоға бейнесі толғауда жалпы мағынадағы «ене» сөзімен берілген.
Махамбеттің толғауындағы таным Алаң қоғаға байланысты көне мифтен туғандығына жанама дәлел – ақынның өз бауырларын енеден бастап санауы. Қазақтар өзінің бауырын немесе тумасын енеден санамайды, атадан санайды. Айталық, Абайдың:
Атадан алтау,
Анадан төртеу,
Жалғыздық көрер жерім жоқ, – деп келетін өлең жолында ақынның атадан тараған бауырларын алдымен санағаны көрініп тұр.
Сол себепті Махамбеттің алдымен бауырларын енеден санап отырған тұсы – көне мифтің сарыны әрі аңыздық деректің поэтикалық өрнегі деп айтуға толық негіз бар. Ал ақынның атадан тартатын өзінің «шынайы тарихы» – «Өтемістен туған он едік» деген жолдар.
Махамбет жырындағы «Бесеуіміз жүргенде// Алашқа болман деуші едік» деген жолдар – бірлікті насихаттау, Алаң қоғаның-түпкі ененің бес баласына бірлікті өсиет еткенін қайта бір еске алу. Сол арқылы ақын бірлікті, сол бірліктен туындайтын тегеуіріні мықты күштілікті аңсаған тілектен жыр жолдарына арқау еткен.
Осы тұстан ойымызды кілт үзіп, қорытынды, түйінді пікір түюге тырысамыз. Себебі шырмауы көп ойды шиырлай берсең – түпсіз терең шыңырауға түсіп кете бересің. Шиыр ойды ширатып алу жолының бірі – кенеттен үзу. Тоқсан ауыз сөздің тобықтай түйіні мынадай: Алаш пен бөрі сөзі синонимдік мағыналас сөздер. Алаш – бір ана мен бір атадан тараған ұғымның түсінігі. Оның формуласы: ҰЛЫ ЕНЕ+ТОТЕМ БАБА=АЛАШ немесе АЛАҢ + ШОНО = АЛАШ.
- Информация о материале
- Эльдар БЕЙСИМБЕКОВ
- 2097
Дональда Трампа я повстречал то ли ранней весной, то ли поздней осенью (помню, что было холодно) 2007 года. Мы — несколько студентов Колумбийского университета из разных бывших советских республик — только что загрузились в лифт Трамп-Тауэра на Пятой авеню, направляясь на вечеринку к нашему товарищу, снимавшему квартиру в этом самом Трамп-Тауэре.
Дверь лифта уже закрывалась за нами, как вдруг швейцар в красно-золотой ливрее придержал ее и впустил еще одного пассажира. Отчетливо помню, что в момент, когда этот человек заходил, я изучал пол лифта, а подняв взгляд на только что вошедшего, увидел перед собой — да, вы правильно догадались, Дональда Трампа, собственной персоной.
Это был высокий светловолосый человек в длинном черном плаще, с самым обычным — хотя и чертовски узнаваемым — усталым лицом и маловыразительным взглядом слегка прищуренных голубых глаз.
В его облике не было ничего харизматического, властного, демонического — и ничего злодейского, расистского, хищнического, заслуживающего осмеяния.
В общем, в производимом им вживую впечатлении не было ничего ни из того, что составляло его медийный образ тогда, когда он был ведущим собственного шоу Apprentice, ни из того, что составляет этот образ сейчас, во время нынешней президентской кампании.
Выждав пару мгновений, пока мы пошушукаемся о нем между собой, он, на правах знаменитости, сам обратился к нам: «Что, ребята, гуляете?». «Ага, гуляем», ответили мы. «Правильно, вы молодые, вам надо гулять», он говорил тихим, флегматичным тоном. «Как вам это здание? Вас все в нем устраивает? Все тут работает как надо, вы получаете хороший сервис?», деловито продолжил он, поддерживая обычный нью-йоркский small talk, пока лифт мчал нас сквозь десятки этажей построенного им небоскреба. «Все отлично, но, если что случится — я буду к вам обращаться!» — отреагировал полушутя наш товарищ, арендатор квартиры. «Да, конечно, без проблем!», — дежурно улыбнувшись, ответил Трамп и попрощался с нами, поскольку нам пора было выходить. Как пояснил позже наш товарищ, он сам жил в этом же здании, на самых верхних этажах.
Хиллари Клинтон так близко я (во всяком случае, пока) не наблюдал, но мне довелось поприсутствовать на ее лекции в Евразийском университете, который она посетила в 2010 году в рамках своего визита в Астану в качестве государственного секретаря США.
Мне тогда понравились ее энергичность и сдержанная прямота в высказываниях, за которыми чувствовалась сила и выдержка многоопытного политического бойца.
Сравнение с Кондолизой Райс, которая точно так же в статусе госсекретаря давала лекцию в той же аудитории в 2008 году, было, на мой вкус, явно в пользу Хиллари Клинтон (Конди Райс выигрывала только в изысканности своего наряда – как сейчас помню, на ней было элегантное серое платье с чудесной брошью на плече).
Я, собственно, это зачем пишу? Да просто так, похвастаться немножко. Все же, не на каждых выборах президента США выдается случай, пусть и с преувеличением, но уверенно сказать: «А я обоих кандидатов встречал и (почти что лично) знаю».
Ну и госпоже Клинтон, конечно, хорошего настроения, здоровья и держаться там, еще хотя бы пару месяцев.
- Информация о материале
- Галим ХУСАИНОВ
- 2046
Государство после 2009 года решило идти по пути государственного капитализма и вкладывало огромные денежные средства в различные проекты, считая, что только у государства хватит компетенции и денег, чтобы внедрить передовые технологии и вывести страну на новый этап индустриализации.
Естественно, у нас думают планами, а не фактами, и на бумаге все было красиво, различные программы и инвестиционная фаза давала огромные надежды на успех.
Менеджеры и чиновники, директора и все-все-все хотели потратить как можно больше государственных денег и никого не заботила окупаемость проекта и его смысл. Вся суть государственного управления строилась на процессе и возможности распределять денежные ресурсы.
Есть такая компания, назовем ее Мур-Агро (реальное название компании изменено — прим. редактора). Государство решило развить Шенгельдинский массив и внедрить передовые технологии в аграрную отрасль.
Нарисовали красивый бизнес-план с перспективой продажи томатной пасты на экспорт. Экспорто-ориентированный проект с глубокой переработкой, с положительной экспертизой. Что может быть лучше.
И понеслась.
Посадили сад 100 га яблок, купили земли, купили капельное орошение, купили теплицу для рассады, купили итальянскую технику.
Вложили во все это оценочно порядка 8 млн долларов США
Параллельно построили суперсовременный склад с оценочной стоимостью на тот период порядка 10 млн долларов США.
Государство дало деньги на томатный завод порядка 13 млн долларов США.
Земля, которую взяли для выращивания помидоров, оказалась без воды. Не вопрос, отдельно построили насосную станцию на Капчагае, построили трубопровод до Мур-Агро и потратили еще оценочно порядка 10 млн долларов США.
Все цифры приблизительные. Итого — порядка 41 млн долларов США. Все это было в 2010-2011 годах. Прошло пять лет, ничего не работает, и вот какие проблемы имеются:
1. Помидоры на Капчагае не растут, не росли и расти не будут. Почва не подходит. Соответственно, теплицу купили зря, капельное орошение простаивает и завод не построили. Кто принимал решение, поэтому, конечно, великий специалист сельского хозяйства.
2. Технику купили итальянскую, которая у нас на рынке не представлена. Думаю, опытные аграрии скажут, что технику иностранную можно покупать, если у них здесь есть ремонтные базы, ведь это не личный автомобиль, а техника, которая работает на производстве и ей свойственно ломаться. Техника сломалась и не работает, потому что нет запчастей. Кто принимал решение по технике, конечно, очень хороший специалист.
3. Построили огромное овощехранилище, которое практически не работает. Зачем для овощехранилища ставить такое помпезное здание? Сей момент вызывает большое количество вопросов, от этого овощи лучше не хранятся и больше овощей туда не влезет. Это называется, нерациональное использование денег. За такие деньги можно было бы построить три суперсовременных хранилище, ведь в овощехранилище главное не стены, а оборудование.
4. Насосная станция с трубопроводами. Фактически построили, но в эксплуатацию не ввели. Прошло пять лет, а по этим трубам не протекло ни литра воды. Насосную станцию зачем-то сделали так, что насосы неподвижные и когда уходит уровень воды, станция не работает. Фактически получается так, что сейчас нужно делать полную реконструкцию насосной станции. К тому же, ничего не введено в эксплуатацию, потому что непонятно, а кто должен вводить в эксплуатацию.
5. За пять лет земли нужно теперь рекультивировать и обрабатывать, а сад практически превратился в дикий, хотя уже в прошлом году он должен был дать урожай.
В итоге, за пять лет 41 млн долларов США превратились в 15 млн долларов - это максимум. А если посчитать стоимость денег, допустим возьмем ставку дисконтирования в 10 процентов годовых и посчитает приведенную стоимость 41 млн долларов США в текущих деньгах, то мы получим 66 млн долларов США.
Фактическая стоимость активов сейчас порядка 15 млн долларов США. Итого прямой убыток для государства — 51 млн долларов США. Цифры приблизительные и требуют уточнения.
Но суть не в пресловутом Мур-Агро, таких проектов множество и если сделать хорошую ревизию всех государственных проектов, то это вызовет множество вопросов.
У меня всегда возникал вопрос, а куда смотрит счетный комитет и почему, когда у нас чиновники ездят по предприятиям и областям, смотрят только работающие проекты, но никто никогда не смотрит те проекты, что не работают.
Работающие проекты с перерезанной ленточкой или будут и без чиновника работать, а вот проблемные проекты нуждаются в решениях, особенно, если это государственные активы.
Я порадуюсь за любого акима, министра или руководителя института развития, если он будет ездить по проблемным объектам и решать их вопросы, для экономики страны это принесет куда больше пользы, нежели перерезанная ленточка на новом предприятии.