- Информация о материале
- Амантай ШӘРІП
- 2656
Утопиялық таным-түсініктер, арман-аңсарлар және жоба-жорамалдар көбінесе қоғамдағы көненің кенжелеп, тыңның төбесі қылтия бастаған қарама-қайшылығы мол өліара, өтпелі кезеңдерде пайда болады.
Кез келген әлеуметтік утопияның өрнек-өрімінде тіршілік пен тұрмыстың бүгінгі тұрқына қанағаттанбаушылық, соған сәйкес қиюы қашқан дәуір дидарына басқа бір балама бейнені қарсы қоюшылық жатады. Осы алғаусыз аксиоманы ортағасырлық ордалы ойшыл, жыраулық поэзия жампоздарының бірі – Асан Қайғының жерұйықнамасы да терістемейді.
Ол өмір сүрген XY ғасырда Еуразия құрлығы беймәлім бетбұрыстар мен өктем өзгерістердің аласапыран алаңына айналып, жарты жалғанға билігін жүргізіп келген құдіретті Алтын Орда бір-біріне тәуелсіз бөліктерге ыдырады.
Бір бәйтеректің бұтағындай тамыры ортақ, тағдыры орайлас туыстас түркі тайпалары ынтымақ-ымырадан айырылып, тозғындыққа түсті, кесірге килікті.
Сыртқа сойыл сілтемей, өзіне өзі шеңгел салғаннан тоят тапты. Ағайындық азып, ара ажырады. Шу-Талас төңірегінде тәуелсіз ту көтерген Қазақ хандығы да қашса құтқармас тарих толғағының жаратындысы секілді көрінді. Аспан асты, жер үстін қырық құбылтып, тоқсан түрленткен дүрбелеңді дәуір, әлбетте, өзінің мұраттарымен өзектес утопияны туғызбай қоймады.
Белгілі бір қоғамдық құрылысқа қатысты қарастырғанда, утопияларды жіктеудің жүйесінде бірізділік жоқ (кеңістіктік, мезгілдік, діни-мифологиялық, саяси, т.с.с). Мұндай машақаты көп мәселені шарттылықпен ғана шешуге болады. Осыған орай біз де утопияны мемлекет және мемлекетаралық қатынас тұрғысынан барлап-бағдарлап, үш топқа бөлдік:
- Құтты қоныс немесе қайырымды қоғам туралы утопия (Мысалы, Платонның «Мемлекет», Ямбулдың «Күн елі», Әл-Фарабидің «Қайырымды қала тұрғындарының көзқарастары туралы», Бэконның «Жаңа Атлантида», Андреастың «Христианополис», Гаррингтонның «Океания республикасы», Герцкидің «Фрейландия» шығармалары, т.б.). Жалпы, кеңістіктік және уақыттық, сондай-ақ «әділ әкім» туралы утопиялық тұжырымдамалардың мазмұндарында айырым болғанымен, мақсат-мұраттарының тоғысар тұсы біреу-ақ. Ол – кемел қоғам туралы қағида.
- Жаугершілікпен, жиһангершілікпен ұштасқан отаршылдық утопия.
- Елдік бүтіндікті сақтау не бас сауғалау сипатындағы қорғаныстық утопия.
Асан Қайғының Жерұйығы утопиялардың алғашқы тобына жатады. Осы жерде отырықшы және көшпелі халықтардың менталитетіне сәйкес айырмашылықтар назарға бірден ілігеді. Өйткені орта ғасырлардағы еуропалық утопия мен Асан Қайғы утопиясының арасында бір-біріне таяқтың екі ұшындай түйіспейтін кереғарлық бар.
Біріншіден, Еуропа утопияшылары қаншама ұрпақтың қолымен тұрғызылған қоғамдық ғимараттың қабырғасын тас-талқан қылып қиратып, қаңқасына шейін қайта құруды көксесе, Асан Қайғының тірек тұтқан мұраты – ата дәстүрге адалдық.
Атап айтқанда, оның «Ай, хан, мен айтпасам білмейсің...» толғауындағы наразылықтың негізі қазақ қауымы үшін ошақтың үш бұтындай маңызды ұстындардың – тектіліктің, әділдіктің, өмір салтының бұзылуына (ханның қарадан қатын алуы, құладынға қу ілдіруі, қала салдыруы) тікелей байланысты.
Екіншіден, Еуропа утопияшыларының үлбіреген үйлесім, кіршіксіз келісім іздегенде ойлап тапқан мекендерінің төрт тарабы тұйықтаулы (қала, қорған, қамал, арал, т.б.) болатыны байқалады. Олардың ойында мінсіз, мүлтіксіз қоғамды құру үй немесе шаһар салумен ұқсастырылады. Бұл - отырықшы ортаға кәнігі көзқарас. Ал Асан Қайғының Жерұйығы – көкжиегі көз талдырар көшпелілер кеңістігін жайлаған кемел ойдың көлеңкесі; сұлулықтың буалдыр сағымы; тәкаппар талғамның тұнығы; сарқылмайтын сенімнің суаты. Қысқасы, ол - шет-шекке шырмалмайтын, тәк-тәкті танымайтын таза, тарпаң һәм табиғи мінездің төлтумасы.
Жыраудың «Ай, хан, мен айтпасам білмейсің...» атты толғауының:
...Тіл алсаң, іздеп қоныс көр,
Желмая мініп, жер шалсам,
Тапқан жерге ел көшір,
Мұны неге білмейсің? -
деген жолдарынан көшпелі дәуір кемеңгерінің елге етене көзқарас-концепциясының арқауы аңғарылып тұр [Бес ғасыр жырлайды-1, 1989, 24 б.]. Сондай-ақ, ол:
Көшсе, қона білмеген,
Қонса, көше білмеген,
Жұрт қадірін не білсін! –
деп, теңселушілік пен тепе-теңдіктің ара қатынасын нәзік түсіндіретін диалектикалық дүниетанымын да байқатады [Бес ғасыр жырлайды-1, 1989, 26 б.].
Асан Қайғының утопиясы – түркі тұтастығының тегеурінін сезінуден кіндік үзіп кетпеген әрі оның жаңа бір бөлшегі – Қазақ хандығының мұратын межелеуден туған екі ұдай – «қос қыртыс» (М.Әуезов) сананың сәулесі.
Жыраудың:
Еділ менен Жайықтың
Бірін жазға жайласаң,
Бірін қысқа қыстасаң,
Ал қолыңды маларсың
Алтын менен күміске! –
деуінде ата қонысты ат жалы, түйе қомында жүрген ұлыстың бірлік-берекесінің басты кепілі ретінде түйсіну жатыр [Бес ғасыр жырлайды-1, 1989, 23 б.]. Себебі қазақ арасында «Алтын Орда ірге жайған ел, басқаша емес, Еділ – Жайық деп аталады» (Ш.Уәлиханов).
Бір ғажабы, жыраулардың қай-қайсысының да «салуалы орда қонған», «жанға сақтау болған» жұртқа сүйіспеншілік сезімінде «фәнилік емес бірдеңе бар» (М.Мағауин). Және осы идеалдандырудың ауанынан мінсіз, мүлтіксіз қоғам туралы номадтық менталитеттің қаймағы бұзылмаған қағидалары қылаң береді.
Мысалы:
Жабағылы жас тайлақ
Жардай атан болған жер,
Жатып қалған бір тоқты
Жайылып мың қой болған жер.
Жарлысы мен байы тең,
Жабысы мен тайы тең,
Жары менен сайы тең...
Қазтуған
Батыры ханға сай болды,
Елің жалпақ бай болды,
Қыс қыстауы тау болды,
Жаз жайлауы көл болды,
Салқын сары бел болды,
Елге лайық ер болды,
Сарыарқа деп таңданып,
Өзге жұрт аңсар жай болды...
Үмбетей
Бұл секілді өлшем-өрнектер көбіне жыраулардың кіндік кескен жерінен ұзап шыққан заматында дүниеге келетіндігі немесе өткен шақ туралы толғанғанда ойына оралатындығы (Асан қайғыда – «... Нәлет біздің жүріске», Қазтуғанда – «Мынау менен қалған Еділ жұрт», Үмбетейде – «...Ұмыттың ба соны, Абылай?!») назар аудартады. Асылы, қонысты әуелі құт, содан соң құдірет сипатында қабылдау сатылары – көшпелілер санасында кеңістіктік (Жерұйық) және уақыттық (қой үстіне бозторғай жұмыртқалаған заман) утопиялардың бір нүктеде тоғысып, өзара кірігуіне апаратын жол.
Сөйтіп, Асан Қайғы тудырып, халық әдебиетінде одан әрі тың нышандармен толыққан Жерұйық жөніндегі утопияның негізінде бодандықты әлі білмейтін, емін-еркін көшіп-қонған қазақ қауымын мұнан да керемет кемелдікке жеткізуге болады деген шүбәсіз сенімнің (перфектибилизмнің) жатқандығы даусыз еді.
Басқа бір елдің мойнына құлдық қамытын кигізуді көздеген әйтпесе бұған керісінше – жат жұрттықтардың езгісінен құтылуды армандаған мемлекеттердің ортасында пайда болатын утопиялардың табиғаты тіпті бөлек.
Айталық, Еуропадағы утопиялық көңіл-күйдің күрт көркейіп кетуіне генуялық саяхатшы Христофор Колумб Американы ашқаннан кейін (1492 жыл) оянған отаршылдық пиғыл қатты қозғау салды. Сауда-саттықтың жамылғысымен бүркемеленіп, оңай олжа табу мақсатынан туған басқыншылық утопияның жемісі – Эльдорадо («алтын аймақ»). Осы атауды естіген бойда есірткіге елтігендей күй кешкен Еуропадан шыққан елермелер мен есерсоқтардың жер жүзін жаулауға ұмтылуы адамзат баласын қасірет-қиянатқа бөктірді. Мұндай утопиялық жобаның әу бастағы жай-жапсары мен себеп-салдарын Латын Америкасының ойшылы Леопольдо Сеа өзінің «Америка тарихының философиясы» атты еңбегінде жан-жақты пайымдаулар арқылы әсерлі әңгімелеп берген [Леопольдо Сеа, 1984, 352 б.].
Эльдорадоның мән-мазмұнын қапаста қалған қазақ халқының зиялы қауымының да бес саусағындай білгендігін алаш ардақтыларының жазба жәдігерліктері сөзсіз айғақтайды. Мысалы, Міржақып Дулатұлы өзінің «Caveant, consules!» («Апат төнгелі тұр») атты мақаласында : «..департаменттерде шеткі өлкелердің шаруашылықтарын «қолдау» мен «құлпырту», алыс аймақтарды «иран баққа», «Эльдорадо еліне» айналдыру туралы әлденеше жүздеген түрлі жобалар жасалып жатыр; бірақ олардың бәрі – қаламның ұшынан ұзамайтын қиял ғана», – деп жазыпты [Дулатов, 1989, 215-б.]. Бұл – жиырмасыншы ғасырдың басындағы жағдайдың көрінісі. Ал XYII ғасырда орыс келімсектерінің Ертісті өрлеп, «түбі –бал, суы – сүт, жағасы – қант» Эльдорадо-Беловодьесін басқа елден барлай бастағандығын Әлихан Бөкейханұлы мен Телжан Шонанұлы терең де тартымды топшылап жазған [Бөкейхан, 1995, 59-62 б.; Шонанұлы, 1995, 224 б].
Жерұйық – еркін елдің, Эльдорадо – жаулап алушы жұрттың утопиялық нысандары болса, келесі – қорғаныстық утопияның да түрлі-түрлі бейнелері бар.
Кешегі күнге дейін күллі ғаламды құзырына қаратқысы келген Ресей империясын құраған князьдықтардың да бір замандарда «қысық көзді Күншығыстың» тұяғының астында тапталғандығы баршаға белгілі. Әсіресе Бату ханның жойқын жортуылдары кезінде жанын қоярға жер таппаған славян жұрағаты көзге көрінбейтін, басқыншылардың талауына түспейтін қиялдағы қала – Град Китежді ойлап шығарып, оның Нижегород маңындағы Светлояр көлінің тұңғиығына тартылып кеткендігі туралы аңыз таратқан. Соңғы жүз жылдың мұғдарында осы жоқ қаланы және онда салынған, бірақ жер жұтып қойған-мыс дейін Благовещение, Успение және Воздвижение шіркеулерінің жоқ күмбездерін іздеушілердің легі бір сәт толастаған емес: тіпті арнайы экспедициялар да ұйымдастырылыпты. X-XIII ғасырлардың ішінде Русьты түгелдей тітіреткен шаңды жорық шапқыншылықтың есте қалған елесі – Град Китеждің образы А.Майковтың, С.Городецкийдің, М.Волошиннің, Ф.Сологубтың, Н.Клюевтың өлеңдерінде, басқа да өнер туындыларында кеңінен өрнектелген. Бұған ұқсас құбылысты бертініректе Латын Америкасынан да ұшыратамыз. Испан конкистадорларының тепкісіне түсіп, барар жер, басар тауы қалмаған қиямет-қайым тұста бразилиялық ақын Мануэль Бандейраның құтты қаламынан туған мамыражай мекен – Пазаргада – халықты құтқарушы қоныстың, жарылқаушы жердің баламасына айналып, жалпы жұртшылықтың жүрегін жаулаған [Поэзия борьбы, 1976, с.15]. Ал қазақ арасындағы қорғаныстық утопияның танымал жұрты – Жиделі Байсын.
Біздіңше, Жиделі Байсынның Асан Қайғыға қосақталуы – анахронизм, яғни бергі дәуірдің қоспасы және оның утопиялық өлке ұғымына («қоныс – құт – құдірет» универсалдық формуласына сәйкес) ие болуының түп-төркіні жоңғар жаугершілігінің уақытындағы қазақтың тағдыр-талайына байланысты.
Көшпелілердің тіршілік-тәжірибесіне тән қам-қарекеттің бірі – ауа көшу. Елді беталды қақтығысудан, бос қырылудан аман алып қалу қажет болған қысылтаяң мезеттерде қазақтар да мұндай шұғыл шараға амал артқан. Және көшкенде де, бет түзер бағыт айқын:
Сырдарияның суынан
Көлденең кесіп өтіңіз.
Үш жыл малды ту сақтап,
Жиделі Байсын кетіңіз:
Кісісі жүзге келмей өлмеген,
Қойлары екі қабат қоздаған,
Қатын, бала қамы үшін
Солай таман жетіңіз...
Міне, Абылай ханның қасындағы алаш абызы – Бұқар жырау баяғы желмая мініп, жер шалған дейтін Асан Қайғының үлгі-үрдісін өз толғауында қайтадан жаңғырта жырлайды [Бес ғасыр жырлайды-1, 1989, 93 б.].
Бұл сөздердің қазақ қоғамындағы қардар-қажеттілікке қарай дәстүрлі дүниетанымның аясында айтылғандығы айқын. Бұқардың ақылы – қалың бұқараны қаумалаған ойдың қорытпасы. Мысалы, Олжабай батыр туралы аңыздардың бірінде: «Кел, бозбала, қойға қошқар қоймаңдар, сиырды бұқасыз, түйені бурасыз, жылқыны айғырсыз қылайық. Малды үш жыл ту сақтап, осыны қылайық, бізден бұрын ауғандар солай ауған, сол жақта өсіп-өніп, «Ауған елі» атанып қалған... Кел, осыдан кетелік, жер шұрайы – Жиделі Байсынға жетелік. Жұрт жұмыла «әу» десті. Адамды ойға алғанына жібермейтұғын бір тағдыр деген тұсау бар ғой. Ойламаған орыннан сап етіп, Ереймен тауының күнбатысында аяғынан алды, төсек тартқызып, шалқасынан салды...», – делінеді [Абылай хан, 1993, 342 б.]. Сол секілді, ел әңгімелерінің айтуынша, 1780 жылдардың шамасында Қараменде би бастаған тобықты руының бір тобы Жиделі Байсынға бағыт алады; бірақ қыс түсіп кеткендіктен, Балқаш көлінің терістігіндегі бұйрат далаға аялдауға мәжбүр болған көрінеді [Мағауин, 1991, 295-б].
Қайткен күнде де, қоғамдық бетбұрыстардың барысында ұлттық утопияның жалпыхалықтық саяси сананың бір құрама бөлшегіне айналатындығы ақиқат.
Тарихқа жүгінсек, Америка Құрама Штаттарының Конституциясының негізі ретінде Джеймс Гаррингтонның «Океания республикасы» атты утопиясындағы басқару жүйесінің қағидалары алынғандығын көреміз. Сол сияқты Чернышевскийдің «Не істеу керек?» романының кейіпкері Вера Павловна көретін түстерден рухтанған орыс революционерлерінің қатарының қарақұрым топқа күрт көбейгендігін жоққа шығара аламыз ба? Мұндай мысалдар өте көп. Бәлкім, көшпелінің көзімен үңілсек, ел тұтқасын ұстаған хандардың қабырғалы билері – Асан Қайғы, Бұқардың дуалы ауыздарымен айтылған Жерұйық-Жиделбайсын идеяларының астарынан жұртшылыққа жақын, мемлекеттік мүддеге әркез үйлесімді, бізге беймәлім әлдебір заңдылықты тап басып таныр ма едік? Және Бұқардың жоғарыдағы сөздері оның толғауларының басты сарыны – қайткенде де қазақтың бүтіндігі мен бірлігін сақтау идеясымен айқұшақ табады.
Ал Жерұйыққа деген ыстық ықылас халық санасында одан бергі дәуірлерде де дүркін-дүркін оянып отырған.
«Исатайдан соң көп қазақтың арасына орыс өкіметін күшпен жеңе алмаймыз, қазақтың әлі келмейді деген пікір туды. Исатайдан соң өкіметтің жүргізген саясаты да осы пікірді көпке сіңіріп, нығайтуға себеп болды. Бұрынғы орыстан күшпен құтыламыз деген ойдың орнына, қашып құтылу керек деген жаңа пікір шықты. Осы пікірмен барабар «тағдырға көніп», тыныш отырып бағынып, өкіметке жағу керек деген пікір де күшейе бастады. 1869-1870 жылдарғы ауада осы екі пікірді ел іске асыруға айналды. Құтсыз қонысты тастап ауу керек, Асан Қайғының жұртын табу керек деген пікір әсіресе ауадан соң аса күшейді. «Асан Қайғыны көксеу» деген дәуір елдің көңілін бөлді, ел арасында өзінше бөлек қимыл туғызды. Ел әдебиетінде осы қимыл жақсы сүгіреттелген», – деп жазды Х.Досмұхамедұлы [Досмұхамедұлы, 1991, 76-б.].
Әсіресе, XX ғасырдың басында қоныстандыру саясаты жаңа қарқынмен жүргізілген тұста ел ішінде Жиделі Байсынға ауа көшу идеясы бойды қатты билеп, біраз ауыл-аймақ солай қарай керуен тартуға кірісіп те кеткенін көреміз.
Бірақ босқын халық арып-ашып, тентіреп-тозып, мал-мүлкінен айырылып, жігерінің жүндей түтілгені болмаса, іздеп барған жерұйығын таба алмағаны тағы шындық. Мәселен, Досмағамбет Қылышбайұлы деген азамат «Қазақ» газетіне (1914 жыл, 23 қаңтар) былай деп хабарлады: «...Басымызға да, малымызға да осындай таршылық келген соң, Бұқар жағында Жиделі Байсын деген бос жер бар деп ұзынқұлақтан естуімізше, 1912 жылы жаз күні 33 үй көшіп, желтоқсан айында Сырдария облысы, Ақмешіт уезі, Шиелі деген жерге құлап, дариядан өттік. Алты үйіміз түйелері өліп, көше алмай, әлгі Шиеліде қалды. 27 үйіміз дариядан өтіп, қыс көшіп, Самарқан облысы, Жизақ уезі, Қызыл болысына қараған елге жеттік. Мінген ат, артқан түйе, айдаған қойларымыз мезгілсіз ұзақ көшуге шыдамай арықтап, Қызылқұм ішінде жұтадық. Малымыздан айырылған соң, ішуге азығымыз болмай, алуға пұлымыз болмай, ашаршылыққа душар болдық... Қызыл елі айтты: «Әуре болмаңдар, Жиделі Байсында ел сиятын бос жер жоқ» деп. Соның үшін біз Сырдария бойына қайтпақшы болдық...». Жиделбайсын іздеу жолындағы адасулар жайында «Айқап» журналы да жан-жақты жазды.
Бейімбет Майлиннің 1916 жылғы көтерілістің уақытын суреттейтін «Қанды кек» әңгімесінде кейіпкерлердің аузына салынған мынадай жауаптасулар бар:
« – Сонда не істемекшіміз?
– Бәсе, не істейміз?
– Жиделі Байсынға қарай көшіп кетсек қайтер еді?
– Жиделі Байсын жеткізбес, Сыр бойына ауса да бір амалын табуға болар еді-ау...» [Майлин, 1974, 303-б.].
Осылайша ұлы жазушы замана рухын көркем шығармасының өрнегіне айна-қатесіз көшірген.
Ілияс Жансүгіровтің шығармашылық лабораториясына үңілгенде де, оның жерұйық іздеу сарынын кәдеге жаратқанын көреміз. Ақынның «Жұлдыз» журналында (1997, № 5, 143-144-беттер) басылған «Менің есімдегі» атты жазбаларында (әзірлеген Ә.Әбіласан) 1916 жылы Айтбай деген кісінің баласына берілген астың үстінде соқыр Бекетбай ақынның аузынан жазылып алынған:
Асан Қайғы бастаған,
Жолшыбай көмір тастаған,
Жиделбайсын жері бар.
Шаңырағына мың түйе,
Жылына үш қоздайтын
Қой біткен құтты елі бар,
Қулы, нулы көлі бар,
Өзеннің ұзын кені бар.
Жалғыз түп қана шиінде
Айғыр үйір жылқы ығар.
Сондай шүйгін шөбі бар,
Көшудің соған жөні бар... –
деген жыр жолдары ұсынылады да, әрі қарай келесі түсініктеме келтіріледі: «Ақынның бұл айтқаны елдің көңілін шырмаяқтаған, шиелеген ондағы ойдың шумағы еді. Бекетбай соқыр соның жыршысы еді. Осы кезде ел не боларын білмей, не жігіт берерін, не соғысып өлерін, не Жиделі Байсын жерін іздеп, ақтабан шұбырынды болып ауарын айыра алмай, басқа ұрған балықтай сандалып тұрған кезі еді. Сұңғыла, соқыр кәрі ақын соны айтады... Желмаямен жер шалып, Асанқайғы Жиделі Байсынға орыс бармайды деп аумақ болғанда, қошқардың күйегін шешкізбей, өзге малға үйір салдырмапты. Тамаққа тұз салдырмай, ерлі-байлы адамды қатынассыз тыйыпты. Сонда бір қатын ышқырына тұз тығып жүріп, байын беріп, бала туыпты. Өзге мал, өзге ұрғашы тегіс қысыр, бойдақ болып ауыпты. Ине теспес, ит өтпестің жыныс шеңгелін қиып өтіпті. Кейінгі іздеп келетін ел болса, жол жоғалмасын деп, көшкен жолға көмір тастап отырыпты деген әуез ел аузында. Бекетбай соны айтады». Міне, Ілияс «Дала» поэмасының «Сандал» атты тарауына Бекетбай соқырдың (атын атай отырып) әлгі өлең қатарларын сол күйінше кіргізіп, өз поэтикалық стихиясына сәйкес былайша дамытып әкетеді:
«Қалғанша, – деп, – сен жауға»,
Құдықтарға ит көмілді,
От қойылды қыстауға,
Қара түтін бықсыды.
«Құтсыз, құнсыз қалсын да!
Асан Қайғы шалған жер
Кетсек пе екен Байсынға?»
Осы болды сыпсыңы.
Құшақтасып моланы,
«Қош, мекен!» деп шықты шу... [Жансүгіров, 1986, 75б.]
Бұған қосымша, қағазға кейінірек – кеңес дәуірінде қатталғанымен, Жамбылдың жерұйық тақырыбына арналған «Өтеген батыр» жыры 1915-1916 жылдары дүниеге келген деген Е.Ысмайловтың пікіріне біз де қосыламыз [Ысмайылов, 1996, 240-б.].
Сөйтіп, Асан Қайғы туралы әпсаналарда және Бұқар жыраудың «тарихи талғаудан туған толғауында» (М.Әуезов) айтылатын Жиделі Байсын бейнесі өз өміршеңдігін жоғалтпай, бергі дәуірлер тудырған көркем шығармалардың кестесінде де белгілі бір функционалдық жүк арқалаған.
XY-XYIII ғасырлардағы жыраулық поэзия өкілдері құтты қоныс іздеу мотивімен бірге, оны бағалау мен бейнелеудің эстетикалық принциптерін, суреттеу тәсілдерін де мирас етіп қалдырды.
Кенесары заманынан екі мысал:
Ылдиы жоқ, өрі жоқ,
Ат тайғанар жері жоқ,
Жазып салған мақпалдай.
.......................................
Еті тәтті, сүті – бал,
Исі жұпар аңқыған,
Сары қарта жылқылар
Сары аязда жусаған.
Досқожа
Жатып қалған жас қозы
Жайылып мың қой болған жер.
.............................................
Бабамыз өсіп-өнген жер,
Әруағымыз көмген жер.
Өрелерін сүйеніп,
Үзеңгісін шіреніп,
Құлым шора болған жер.
Күдеріқожа
Бұл үзінділер бойынша бажайласақ, туған топырақтың теңелместі теңелтіп, жасалмасты жасайтын қасиеттілігі мен құдіреттілігін осы тәрізді әсірелеп-әспеттей жырлаудың баяғы Қазтуған, Үмбетей толғауларындағыдан пәлендей өзгешелігі жоқ секілденуі заңды. Бірақ Досқожа мен Күдеріқожа ақындардың «Арқада қалған аруақпен» – өсіп-өнген өңірмен қоштасу өлеңдерін бүтіндей алып байыптағанда, бұрынғы үлгі-үрдістен түбегейлі айырмашылықтары аңғарылатыны анық. Ол басқашалық – жаңағы әшекейлі жолдардың бостандық тұсында бейзар айтылып емес, жат жұрттан теперіш-тепкі көрген бодандықтың кезеңінде сағынта да сарғайта ойға оралып тұрғандығында.
Әдебиеттер:
1. Абылай хан. – Алматы: Жазушы, 1993. - 421 б.
2. Бес ғасыр жырлайды: екі томдық. – Алматы: Жазушы, 1989. – Т.1. – 384 б.
3. Бөкейхан Ә. Таңдамалы. – Алматы: Қазақ энциклопедиясы, 1995. – 479 б.
4. Досмұхамедұлы Х. Аламан. – Ана тілі, 1991. – 211 б.
5. Дулатов М. Шығармалары. – Алматы: Жазушы, 1989. – 384 б.
6. Жансүгіров І. Бес томдық шығармалар жинағы. – Алматы: жазушы, 1986. Т.2. – 344 б.
7. Леопольдо Сеа. Философия американской истории. – Москва: Прогресс, 1984. – 352 с.
8. Мағауин М. Ғасырлар бедері. – Алматы: Жазушы, 1991. – 432 б.
9. Майлин Б. Шұғаның белгісі. – Алматы: Жазушы, 1974. – 523 б.
10. Поэзия борьбы. – Москва: Прогресс, 1976. – 245 с.
11. Шонанұлы Т. Жер тағдыры – ел тағдыры. – Алматы: Санат, 1995. – 224 б.
12. Ысмайылов Е. Жамбыл және халық ақындары. – Алматы: Санат, 1996. – 316 б.
- Информация о материале
- Дармен САДВАКАСОВ
- 1983
С декабря 2014 года цены на нефть на глобальных начали стремительно падать. Уровень в 100 долларов за баррель был безнадежно забыт, цена в январе 2016 года достигла дна в районе 28 долларов за баррель Брента, закрепившись на сегодня в районе 48-50 долларов за баррель.
Падение цен на нефть произошло на фоне глобального перепроизводства нефти, превысившем глобальное потребление в 2015 году на 1 млн. баррелей в сутки.
При этом одним из ключевых факторов перепроизводства нефти и падения цен стала так называемая «сланцевая революция». Только за последние четыре года в США разработано около 20 тысяч новых сланцевых скважин, т.е. создан целый сектор в 1,5 раза превышающий весь фонд скважин крупнейших нефтегазовых компаний Казахстана.
К началу 2016 года семь крупнейших бассейнов американской сланцевой нефти давали существенный объем добычи в дополнение к добыче традиционной сырой нефти. В результате, общее производство нефти в США в итоге приблизилось к показателям крупнейших мировых производителей – Саудовской Аравии и Россией.
Сланцевые производители сумели выдержать низкий уровень цен благодаря применению различных технологий, в том числе кустового бурения, повышения эффективности гидроразрыва пласта, что существенно повысило производительность буровых установок и снизило себестоимость.
Сход с дистанции
Прошедший период стал настоящим шоком для всех нефтегазовых компаний мира. Снижение цен на нефть проверило финансовую устойчивость и возможности быстрой адаптации компаний к новым условиям, заставляя принимать решительные действия.
Стоит отметить, что не все компании сумели пережить внешний вызов – падение доходности нефтегазовых компаний было слишком быстрым и сильным.
При этом падение цен намного сильнее повлияло на средние и небольшие нефтегазовые предприятия, особенно с высоким уровнем долга.
В результате, наблюдалось увеличение банкротств нефтегазовых предприятий. Так, за 2015 год было объявлено о 18 случаях банкротства в нефтегазовой отрасли, в то время как в 2013 и 2014 годах было всего 4 и 6 случаев, соответственно. В 2016 году банкротства продолжаются – за первые 4 месяца их было уже 10...
Медвежий тренд доминирует
Текущее снижение цен характеризуется высокой продолжительностью периода, который длиннее падения во время финансового кризиса 2008 года, а также более высокой волатильностью.
Прогноз инвестиционных банков по ценам в краткосрочной перспективе остается «медвежьим» – цены будут оставаться на низком уровне в диапазоне 40-55 долл. США за баррель, с возможным дальнейшим ростом к концу 2017 года до 60 долларов.
Такой новостной фон усиливает медвежьи настроения среди финансовых игроков. Так, по данным Комиссии по торговле товарными фьючерсами США, в июле чистые длинные спекулятивные позиции финансовых управляющих по контрактам на нефть вновь достигли отрицательных значений.
Для информации: чистые длинные спекулятивные позиции – это разница между длинными и короткими позициями. При этом, длинные позиции – это сделки на повышение цен, а короткие – сделки на понижение.
Таким образом, мы видим, что финансовые рынки в течение последних недель начали играть на понижение цен, что в краткосрочном периоде диапазон цен 48-50 может быть скорректирован в сторону понижения...
Реакция нефтегазовых компаний
В условиях снижения цен нефтегазовые компании применяли различные меры, из которых можно выделить 3 основные системные меры реагирования.
1. Снижение капитальных затрат и пересмотр программ капиталовложений. В 2015 году, затраты на добычу нефти в отрасли снизились на 30%. Это, кстати, оказало серьезное влияние на рынок нефтесервисных услуг.
В текущем году все мэйджоры, как и в прошлом году, продолжают сокращать капитальные бюджеты.
К примеру, только компания Эксон Мобил в 2016 году снизила совокупные затраты на 16 млрд. долларов. Ожидается, что по сравнению с благополучным 2014 годом в текущем году капитальные затраты крупных компаний сократятся более чем на 30% или примерно на 75 млрд. долл. США.
Кроме того, в условиях ценовой неопределенности, компании откладывали капитальные расходы по долгосрочным и капиталоёмким проектам. Так, по информации компании McKinsey, в прошлом году было отложено 78 проектов, среди которых больше всего пострадали глубоководные проекты.
2. Оптимизация расходов на персонал. В 2015 году, по информации компаний, в нефтегазовой отрасли было сокращено более 246 тыс. человек, а также сокращение размеров заработной платы.
Наиболее резкие сокращения произошли в нефтесервисных компаниях, что, в первую очередь, связано с резким сокращением объемов заказов со стороны добывающих компаний на фоне низких цен.
3. Работа с поставщиками. В текущей ситуации, компании нефтегазового сектора активно проводят переговоры с поставщиками, добиваясь снижения цен, а иногда разрывая контракты.
К примеру, мексиканская государственная нефтегазовая компания «PEMEX» согласовала снижение стоимости на 19% по четырем буровым контрактам на суше и еще на 7% по четырем буровым контрактам на море, а также отменила договоры по покупке 2 суден.
Корпорация Шеврон договорилась о скидке в 15% по двух буровым установкам, а крупнейшая бразильская нефтегазовая компания «Petrobras» досрочно отменила 6 контрактов по суднам.
В целом нефтедобывающие компании оптимизируют бюджеты, стремясь выровнять свое финансовое положение.
Данные меры были вынужденным «тушением пожара» – период резкого снижения цен необходимо было пережить. Другое дело, что, похоже, этот период будет долгим и требуются стратегические решения. Возможно, глобальным ответом станет активное развитие нефтехимического сектора, как основного потребителя нефти.
Снижение себестоимости добычи сланцевых углеводородов, активное развитие энергосберегающих технологий, увеличение использования возобновляемых источников энергии, рост популярности электромобилей свидетельствует о долгосрочных вызовах для производителей традиционных углеводородов.
Влияние внешних тенденций и ценового фактора со временем будет только усиливаться. Чтобы органично вписаться в новую реальность, потребуется трансформация.
Данная статья ранее была опубликована в журнале KazService.
- Информация о материале
- Ануар КАЛИЕВ
- 2586
В настоящее время мир входит в эпоху больших перемен, несущих судьбоносные изменения в архитектонику глобальной политики, превращая ее в арену ожесточенной борьбы.
В качестве ведущих акторов на геополитической сцене выступают не только традиционные игроки в виде государств, но и внесистемные силы в виде транснациональных террористических сетей. В результате, «градус напряжения» в международных отношениях с каждым годом растет, все больше напоминая военные действия.
В этих условиях многократно возрастает роль и значение института дипломатии.
В свое время известный государственный деятель КНР Чжоу Эньлай говорил: «Всякая дипломатия есть продолжение войны другими средствами». Учитывая современные методы ведения боевых действий с использованием «гибридных технологий», «сверхточного оружия» и «сил специального назначения», требуется всеобщая мобилизация и полномасштабная модернизация отечественного дипломатического ведомства.
В ходе системной трансформации организационной структуры и внедрения новых принципов деятельности дипломатической службы необходимо ориентироваться на следующие стратегические приоритеты: обеспечение многофункциональной гибкости, эффективное использование «цифровых возможностей», поддержание высокой интеллектуальной мобильности.
В условиях глобального кризиса казахстанских корпус дипломатов должен быть похож на «мобильные силы специального назначения», а не на огромную неповоротливую «армию старого образца». Нужно сфокусировать усилия на качественном развитие кадров, а не их количественном росте. «Дипломатический спецназ» должен действовать профессионально, решая самые сложные задачи в максимально сжатые сроки, используя при этом минимальный объем ресурсов и средств.
Профессионалы высочайшего уровня
Для создания компактного и высокоэффективного корпуса профессиональных дипломатов, способных достигать целей «не числом, а умением», требуется совершенно новая система подготовки кадров. Нужен персональный подход к подбору каждой штатной единицы, поскольку любое «слабое звено» в небольшой команде может привести к срыву работы всего ведомства, цена ошибки слишком велика. Успешный дипломат – это не продукт массового производства, а «штучный товар», требующий нестандартных подходов и инновационных методик подготовки.
Учитывая новую глобальную реальность в экономике, главным критерием оценки эффективности деятельности дипломатических представительств за рубежом становится привлечение иностранных инвестиций и обеспечение продвижения отечественного бизнеса на рынки страны пребывания.
В этой связи, сотрудники наших посольств должны не только безупречно владеть «набором классического инструментария» в виде совершенного владения иностранными языками, ораторским искусством и эффективными техниками ведения переговоров, а также навыками системного анализа и прогнозирования, но и обладать знаниями и талантами профессионального фандрейзера.
В этом контексте имеет смысл подумать о привлечении на дипломатическую службу людей имеющих практический опыт в сфере финансов и инвестиционного менеджмента, в продвижении и управлении большими экономически-значимыми проектами. Это могут быть бизнесмены, инвест-банкиры, брокеры, маркетологи, продюсеры и в целом специалисты, понимающие реальные механизмы функционирования фондового рынка и корпоративного сектора, а также знающие нюансы заключения инвестиционных сделок и деловых соглашений между бизнес-партнерами. Такой подход позволит значительно повысить эффективность дипломатической службы в рамках достижения стратегической цели по вхождению Казахстана в число 30 ведущих стран мира.
Сервисно-ориентированный подход
Дипломатическое ведомство не должно превращаться в некую «элитную корпорацию» недоступную для простых граждан и рассматриваемую многими чиновниками в качестве определенной «синекуры для избранных». Дипломатическая служба – это не спокойный «теплый и беззаботный тыл», а полный опасностей и вызовов «передний фронт борьбы» за будущее нашего государства. Здесь требуется стойкие самоотверженные солдаты, способные работать «24 часа в сутки», а не преисполненные чувством собственной важности генералы периодически «впадающие в спячку».
Сегодня в диппредставительствах страны востребованы профессионалы высочайшего класса, совершенствующие свои навыки и знания на протяжении всей жизни, посредством прохождения специализированных курсов и тренингов.
Вместе с тем, главным их конкурентным преимуществом должен стать клиенто-ориентированный подход в работе – это ключевой принцип деятельности современных дипломатов. Снобизм и дилетантизм в общении с потенциальными инвесторами и туристами приводит к печальным результатам – растет количество «пустых меморандумов», а реальный интерес к сотрудничеству и посещению нашей страны исчезает уже на уровне «обращения в посольство».
Необходимо постоянно изучать потребности своих потенциальных клиентов, совершенствуя ассортимент и систему предоставления услуг. Дипломаты являются своеобразными маркетологами и пиар-менеджерами нашей страны на локальных и глобальных рынках, которые должны умело адаптировать свой продукт под запросы местной публики, акцентируя их внимания на его сильных сторонах и выигрышных характеристиках. Важно системно исследовать не только государственные программы и международные инициативы страны пребывания, но и уделять пристальное внимание стратегиям и проектам их ведущих корпораций, а также отслеживать потребительские настроения на туристическом рынке.
Концепция цифровой дипломатии
В современном мире все большее влияние и роль приобретают цифровые технологии. Уже продолжительное время существуют такие понятия как «электронное правительство», «электронная коммерция», «электронная партия» и масса других. Все это говорит о том, что подобные технологические новации назрели и в дипломатической сфере, поэтому необходимо изучить вопрос по разработке «электронного посольства» и «электронного консульства». Эти инновационные проекты позволят значительно оптимизировать финансовые расходы, повысят оперативность и скорость обслуживания клиентов и в целом улучшат качество и эффективность работы диппредставительств.
Сегодня ведущие страны мира, такие как США уже имеют в своем внешнеполитическом арсенале digital diplomacy, которая доказала свою состоятельность и востребованность в современных условиях.
В этой связи, нужно приступить к созданию казахстанской концепции цифровой дипломатии, способной в значительной мере расширить зону влияния нашей страны. Виртуальная реальность не зависит от ограничений физического пространства и открывает окна возможностей для продвижения наших идей и инициатив на глобальном уровне. Важно задействовать для достижения своих целей не только традиционные сайты, но и всю мощь глобальных социальных сетей.
Стоит отметить, что основным трендом последних лет в цифровой индустрии стало стремительное продвижение мобильных технологий. В результате, сегодня большая часть пользователей заходит в интернет посредством мобильных устройств, поэтому крайне актуальным вопросом становиться разработка специальных мобильных приложений для смартфонов, с помощью которых наши посольства будут всегда доступны и смогут эффективно взаимодействовать со своими клиентами.
Предвидение непредвиденного
В условиях нарастания геостратегической нестабильности в мире возрастает значимость аналитических и прогнозных функций дипломатической службы. По мнению авторитетных экспертов: «Дипломатия – это искусство предвидения непредвиденного». Важно понимать, что качественный анализ и проработка различных сценариев развития международной ситуации является основанием для стратегически верных и тактически выверенных решений, обеспечивающих безопасность и конкурентоспособность нашей страны на глобальных и региональных рынках.
Для получения достоверной и объективной информации, а также эффективной проработки исследовательских вопросов, необходимо использовать апробированный метод организации командной работы экспертов, посредством организации всевозможных профильных «круглых столов» и конференций, как в стране пребывания, так и в Казахстане.
Базовым институтом формирования и накопления международной экспертизы и баз данных в интересах нашей страны может выступить Казахстанское агентство по оказанию помощи развитию и технического содействия KazAID.
В целом, нашим дипломатам нельзя слишком буквально понимать высказывание американского президента и генерала Дуайта Эйзенхауэра: «Дипломат – это человек, которому много платят за то, чтобы он долго думал, прежде чем ничего не сказать». Всесторонний обмен мнениями и интенсивный диалог создают предпосылки для возникновения атмосферы доверия и понимания между партнерами. Для будущего страны важно, «что» и «как» говорят наши дипломаты, насколько они точны и убедительны в своих высказываниях, а это в свою очередь зависит от их качественного информационно-аналитического обеспечения.