- Информация о материале
- Асыл АРМАН
- 1765
Жаңалық ашамын деп жанталасып, өмірдің бар қызығынан қалып қойып жүрген жоқ па?
Осы күні әйелдің атауы көп. Қыз күнінде «жаным» деген сөзді көп естігендер есейе келе «ханым» дегенге құлақ үйретеді. Күйеуінің қызметіне орай қалың елдегі қаптаған ханымдарды шетінен нөмірлей бастадық. Шетелдік терминдерге әуестігіміз соншалық, қазір сол төмен етектілерге анықтауыш болатын «леди» деген ұғымнан көз ашпайтын болдық.
Ағылшыншадан аударғанда «нан илейтін әйел» деген ұғымды береді. Ал қазақы ұғымға салсақ, қазіргі мағынасы «нан табатын әйел» дегенді аңғартады. Айналып келгенде «бірдеңе бітіріп жүрген әйел» деген түсінікті танытатын сол «ледиіңіздің» бүгінде түр-түрі көп. Әйел атына «ледиді» қосып айтпасақ, ас батпайды. Ер-азаматпен қабаттасып, биліктің биік бұтақтарына өрмелеген әйелді «лидер-леди» дейміз. Кәсіпкерлікке бейімделген, жұмыртқадан жүн қырқа алатын малтапқыш әйелді «бизнес-леди» деп атаймыз. Қалтасы қалың мекемелерде шіренген шенеуніктерге шай-су апарып беріп, аңқасы кепкен азаматтың шөлі қанғанша кабинетіне ыдыс-аяқ тасып жүретін «кофе-леди» деген кәсіп иесі де бар. Сонымен қатар біздің қоғамымызда бірді-бірге шағыстырмаса, ішкені ас болмайтын, ұжымды шыжымдап тастайтын «өсек-леди» де, ауқаттыларға көзін сүзіп, несібесін нәпсіден тауып жүрген «төсек-леди» де бар.
Біздің бүгінгі әңгімеміз ғылыммен айналысатын әйелдер жөнінде. Шын ғалымдарға топырақ шашудан аулақпыз, ғылыммен айналысатын «ледилердің» көпшілігінің жазған дүниесі көди-сөди секілді көрінеді.
Әрине, еңбектенген саласы бойынша жаңалық ашып, ел құрметіне бөленген әпкелеріміз бен қарындастарымыз баршылық. Бүкіл қазақ жұрты танитын академиктер Әлия Бейсенова, Рәбиға Сыздықова, Ажар Жұбанова, профессорлар Алма Қыраубаева, Айгүл Исмақова және басқалар ғылымға көп үлес қосты. Бұларды ел-жұрт сондай-ақ отбасының да тіршілігін қатар ұстаған, өнегелі кісілер ретінде біледі.
Ғылым – негізінен өте талантты әйелдің қолы. Талант қай кезде де биікке алып шығады. Отбасың болса да, болмаса да, ол сені тыныш жатқызбайды. Талантың болса, сен жаңалық ашпайсың, жаңалық сені ашады. Сондықтан тек қана ғылыммен айналысам деп, өзіңді отбасын құрудан аулақтату – бекер нәрсе. Аса қабілетті болсаң ғана әрі отбасын аялап, әрі кітапханада кітап кеміріп, лабораторияда күн-түні эксперимент жасап, ғылыми жаңалық аша аласың. Бірақ бұл екінің бірінің қолынан келе бермейді. Ал талант болмаған жағдайда оның орнын өлермендік ауыстырады. «Қайтсем де қорғаймын!» деген жанталастың соңы диссертация қорғаумен аяқталғанымен ол ғылымға қосылған жаңалық болып есептелмейді. Қазір ғылымда әйелдер еркектерден әлдеқайда көп. Бірақ солардың қайсысы жаңалық ашып қарық қылып жатыр?
Мысалы, қазіргі кейбір қарындастарымыз «Жел тұрмаса, шөптің басы қимылдамайды» деген мәтелдің не жел туралы, не шөп туралы емес екенін «дәлелдеу» үшін кандидаттық диссертация жазады.
Ғылыммен айналысам деп, тұрмысқа шықпай қалған қазақ қызының қасіреті тіпті бөлек. Диссертация қызметіңе сүйеу болғанмен өзіңе күйеу болмайды. «Ойбай, ойбай, бола берсін көп мейлі...», – деген Мұқағали ғылымдағы әйелдер туралы айтпаған. Әйелдің қоғамдағы негізгі міндеті қаптаған ғалымдар мен ғалымшалардың санын көбейту емес, шаңырақ көтеріп, бала өсіру емес пе еді...
Бұған әрине өздігінен барып сүйіктісіне сезімін ақтара алмайтын қазақ қыздары кінәлі емес. Бірақ бар уақытты шегендеп, өнбейтін іске жіпсіз байлайтын қазіргі ғылыми еңбек қорғау жүйесі бойжеткендеріміздің оң жақта отырып қалуына аз ықпалын тигізіп жатқан жоқ.
Сондықтан біздің қоғамдағы әйелдің өмірдегі ең жақсы «ғылыми жетістігі» – отбасын құру, ең үздік «ғылыми жаңалығы» – бала туу, ең сәтті «қорғауға ұсынатын тұжырымы» – сол баланың тәрбиесі болса екен демекпіз.
- Информация о материале
- Дихан ҚАМЗАБЕКҰЛЫ
- 2290
Осы жұрт қым-қуыт жылдары Қапқаз, Түркия арқылы Францияға кетуге мәжбүр болған Мұстафа Шоқай мен балшебектік Орынбор-Қызылордадан Мәскеудің қасапханасына қудаланған Смағұл Садуақасұлының рухани жақындығын біле ме екен?
Біз бұл жолы даңқты Мұстафаның парасат-пайымымен кеңес қызметін ұлт пайдасына жарата алған Смағұл жолына үңілгіміз келді.
20-жылдары Мұстафа Еуропада, Смағұл Қазақстанда саяси тіршілік кешіп жатты. Бүгінгі тілмен айтсақ, М.Шоқай – тәуелсіз бақылаушы әрі сарапшы, С.Садуақасұлы – белгілі елде белгілі мемлекет қызметкері.
Ақпарат ағыны қазіргідей болмаса да, Қазақстанның газет-журналдары қиырдағы Мұстафаға жетіп жатты. Осындайда «Баспасөз - өмір айнасы» деген қарапайым шындық қайта-қайта дәлелденді. Қанша жасырсаңыз да қоғамның ахуалы, ақиқаты түрлі формада, қилы бейнеде БАҚ-қа сәулесін түсіреді. Отанға, жалпы Түркістанға деген перзенттік ынта-ықыласы кемерінен асып төгілген сұңғыла Мұстафа газет-журналдың материалына қарап, көрініп тұрғанды да, көрінбей тұрғанды да тереңінен аңғарды. Бұған мұндағы ОГПУ-НКВД ертоқымын бауырына алып тулады. «Мүмкін емес! Бұл қалай болды? Кім жеткізді? Қайдан алды?». Олар осылай дағдарды.
М.Шоқай парасат пен елдік үшін күрескен Түркістан мен Қазақстан қайраткерлерін бөліп қарамады. Мысалы, ол 1930 жылы «Жас Түркістанда» жарияланған «Мақта төңірегендегі күрес» атты мақаласында былай дейді: «Мәскеу большевиктері Түркістандағы жергілікті коммунистерді өздерінің дүниежүзілік әлеуметтік революция идеяларына шын берілген «мүриттер», кеңестік Ресейге барынша адал адамдар етіп көрсетуге қанша тыраштанғанымен, Рахым Анғам, Қадырғали Ядыкар, Садық, Смағұл Сәдуақасұлы қатарлы көптеген жігіттердің намысы оянғандарын естен шығармағандары жөн. Бұлардың бәрі де - жүректерінің терең түпкірлерінен орғып шыққан жан даусына ерік бергендер, сондай-ақ Түркістан мен Ресей арасындағы бұрынғы отаршылдық қатынастың енді бүгін Кеңес пердесі астында жүріп жатқанын көрген соң, төзіп отыра алмаған намысты адамдар» (Шоқай М. Таңдамалы. 1-том. А., 1999, 70-б.).
Тағдыр мен тарих екі түрлі қоғамға салып қойып, ел мен ұлт мәселесін тәуелді және тәуелсіз ойлауға мүмкіндік бергенде, Франциядағы Мұстафа «Рахым Анғам тәубасына келді» атты мақаласында төмендегідей ой айтады: «Рахым Анғамның тәубанамасы, әрине, «Правда востока» газеті редакциясы мен Орта Азия Бюросын риза етіп сүйсіндіргені сөзсіз.
Газет былай деп жазады:
«Рахым Анғам, Сәдуақас пен Садықтардың шығуы – Шоқайға үміт тудырғаны және ол бұларды үлкен проблемалар жасау үшін пайдаланбақ болғаны ешкімге құпия емес. Коммунистік партияның жетекшілігіндегі күшті пролетарлық қозғалыс қана социалистік құрылыс жолындағы барлық кедергілерді жеңіп, Шоқайлардың ой-армандарын жүзеге асырмай тастауда».
Иә, мен Анғамды пайдаландым. Бірақ мен оны ұлтымыздың тағдырына қатысты ірі проблемалармен байланыстырған емеспін және ондай ойда болған жоқпын.
Біздің арман-мақсаттарымыз (большевиктер бос қиял деп атайды) жеке коммунистердің, тіпті олар қаншама маңызды тұлғалар болғанымен де, бой көрсетуіне тәуелді емес. Ондай бой көрсетулер Мәскеу саясатының Түркістандағы табиғи нәтижесі. Мұны большевиктердің өзі де жоққа шығармайды» (Бұл да сонда, 86-б.).
Бұл жерде қайраткер, әрине, С.Садуақасұлын Р.Анғам қатарына қосып отырған жоқ. Ол бір жағы большевизм өз сарбазын өзі болдырды десе, екінші жағы қиындық пен дағдырыстың бәрін қияндағы Шоқайға жапсыра беру – кеңес өкіметінің тығырыққа тірелгенін көрсетеді дегенді меңзейді.
Голощекиндік ресми Қазақстанның ұртоқпағы, Мәскеудің ұлттық қайраткерлерден барынша сақтануы С.Садуақасұлының «Ұлттар мен ұлт өкілдері туралы» атты мақаласының өмірге келуін тездетті. Осыны шетелден байқастаған М.Шоқай төмендегідей талдау жасайды: «Еңбек және Қорғаныс Кеңесінің 1924 жылғы 17 қазандағы қаулысындағы «Кеңес үкіметінің мұғажыр (көші-қон - Д.Қ.) саясаты төңкеріске дейінгі орыс мұғажыр саясатынан бүтіндей өзгеше. Жергілікті халық жермен қамтамасыз етіліп болғанға дейін мұғажырларды жерге орналастыруға рұқсат етілмейді» делінген. Осы заңға негізделіп Қазақстан Атқару Комитеті 1925 жылы бір қаулы қабылдады. Бұл қаулы бойынша Қазақстанға өз бетімен көшіп келген мұғажырларға жер алу құқығы берілмейтін болды. Алайда бұл қаулының күшін Мәскеудің сенімді өкілі Голощекин жойды. Оған наразылық білдірген қазақ коммунистеріне Мәскеу қызыл армиясының күшімен құқай көрсетті. Сонымен орыс мұжықтарының Қазақстанға келіп, жерге ие болуы жалғаса берді... Қазақ коммунистерінің наразылықтары күшейді. Атақты коммунистердің көбі оппозицияға қосылып кетті. Смағұл Сәдуақасұлы Мәскеуде шығатын «Большевик» атты журналда көлемді бір мақала жариялады (1928 жыл, қаңтар).
Смағұл Сәдуақасұлы бұл мақаласында Рыков, Калинин, Зеленский, Голощекин және басқа да бірқатар мәскеулік коммунистерді отаршылдық империашылдық айыптармен айыптады» (Бұл да сонда, 117-б.).
М.Шоқайдың тұлғатануының өзінді жосығы бар. Мысалы, ол Т.Рысқұловты сынап келеді де, бір жерінде «большевиктік пердесінің арғы жағынан түркістандық рухы көрініп тұрады» дейтіні бар.
Үстірт саясаттың өзі қазақ коммунистерінің ортасына оттың шаласын тастағанын Мұстафа бүй деп бағамдайды: «Қазақстанда малдың үштен бірі ғана қалған. Өзбекстан, Түркіменстан, Қырғызстанда да мал басы көп кеміген. Бұл туралы Алматыдан Исаұлы Ораз, Самарқанның өзбек коммунистері ашық айтуға батылдары жетті. Шаруашылықты ұжымдастару жолымен дамытуға ешқандай бір шүбә келтірмейтін осы Ораз Исаұлы лениндік теориялардың іс жүзіндік нәтижелерін көргеннен кейін ғана бір оңды пікірге келіпті. Оның бұл пікірін біз елеусіз қалды деп айта алмаймыз.
Исаұлы «Ұжымдастыруға қажетті жалпы шарт-жағдайлар біздің шаруа ожалықтарымызда жоқ», - дейді.
Көрдіңіз бе, Қызыл Мәскеу диктатурасына ең адал агенттердің бірі саналатын Исаұлы Ораз енді келіп Смағұл Сәдуақасовпен бір жерден шығып отыр. Смағұл Сәдуақас та лениндік бағытты қабылдаған. Оның пайымдауынша, ленинизмді жүзеге асыратын шарт-жағдайлар Қазақстанда әзірленбеген. Осыны айтқаны үшін Смағұл «буржуазия агенті» деп қараланды» (Бұл да сонда,128-129-б.).
20-жылдардың ортасынан Мұстафа да, Смағұл да - әсіресаясатшылдық пен ұрынарға қара таппаған пысықтардың өткір тақырыбына айналды. Мұндай схемашылдық кешегі 90-жылдарға дейін жетті. Біраз зерттеуші «қазақ буржуазиясы, ұлтшылдары» десе, екеуін де орынсыз жерден алып-жерге салатын. Осы жадағай үрдісті алдын-ала болжаған М.Шоқай «Түрі – коммунистік, мағынасы – ұлтшылдық» атты мақаласында төмендегіше әуезелейді: «Түркістан ұлттық коммунистері арасындағы «ұлттық кері төңкеріс» әрекеті «бесжылдық жоспар» жүзеге асырыла бастаған кездің өзінде-ақ өткір сипат алған болатын. Смағұл Сәдуақасовтың Мәскеуде шығатын «Большевик» журналында ауылшаруашылық комиссары Смирнов пен Комиссарлар Кеңесінің төрағасы Рыковты «отаршылдықпен» айыптауы, әліге дейін Кеңес үкіметінің көңілін тыншытпаған Сағидолла оқиғасы, Мәнен Рамыз, Бату және Ташкент университетінің ректоры Хансуарлар тәрізді ең таза иделог саналып келген коммунистердің «керітөңкерістік» әрекеттері және Балахыр Юныс, Мыңбай тәрізді қызыл профессорлардың «буржуазия идеясының тұтқынында» екенінің білініп қалуы – міне, бұлар бәрі тек заманауи «бесжылдық жоспарға» байланысты құбылыстар болып қалмастан, сол жоспардың туындысы және соның көріністері болып табылады. Бесжылдық жоспар жасалысымен-ақ оған алғаш рет қарсы шыққан адам большевиктер партиясына ұлттық төңкерісшілдер сапынан келген Смағұл Сәдуақасов болса, бұл жоспардың «соңғы жылында» оған қарсы шығып көзге түскендер «буржуазия идеялогиясының тұтқынына» түскен, бірақ ешқашан ұлтшылдық иісі мұрындарына бармаған, Ленин мектебінде тәрбиеленіп ержеткен, коммунистік университеттің қызыл профессорлары Юныс пен Мыңбайлар болды...» (Бұл да сонда, 256-257-б.).
Әрине, тұтастай қарағанда, кеңес өкіметі де – біздің тарихымыз бен тағдырымыз. Өздеріңіз ойлаңыздаршы, мысалы, бүкіл Алаш зиялысы эмиграцияға кетіп қалса не болар еді? Елге кімді арқа тұтар еді?..
Ал, Мұстафа Шоқайдың жолы – принципті жол. Бәлкім, ол жол – басты бір мүмкіндіктің жолы шығар. Біз бүгін танысып отырған Шоқай сараптамалары дер кезінде жазылуымен бағалы. Айталық, «кеңес өкіметі ішінде коммунистік партияға оппозиция», «биліктегі басмашылдық» деген ұғымдар осындағы қазақ қоғамына осыдан 70-80 жыл бұрын, қазір де түсініксіздеу. Себебі, өз буымыз санамызды тұмандатты. Ал, осыны Мұстафа С.Садуақасұлы тәрізді қайраткерледің ұстанымы арқылы жақсы түсіндіреді.
«Кеңес үкіметінің жаңа экономикалық саясаты түркістандық отаршылдық езгіні бұрынғыдан бері ауырлата түсті,- деп жазады ол.- Түркістанды орыс астығына тәуелді етіп қойған мақта саясаты, Түркістан шарушылығын Мәскеу үкіметі мүдделеріне құрбан етіп жіберген колхоздар, орыс шаруалары мен Түркістан шаруалары арасындағы экономикалық, мәдени қайшылықтарды тым асқындырып, Түркістанда орыстарды патша заманындағыдан әлденеше есе көбейтіп жіберген мұғажыр саясаты, Түркістандағы мемлекет аппараттарының «ұлттандырылмауы», Түркістанның ұлттық мүдделерін орыс пролетариаты диктатурасының талаптарына сәйкестендіретін большевиктік саясаттың «ұлы орыс державалық» рухы – міне, осылардың бәрі Түркістандағы «ұлттық большевиктердің» көзін ашты. Ленинизмнің кешегі мүриттері бүгін партияның «сара жолынан» тайып, оппозиция түрінде көріне бастады... Сұлтанбек Қожаұлы, Рахым Анғамұлы, Қадырғалиұлы, Қасымұлы, Мәнен Рамыз, Бату, Смағұл Сәдуақасұлы және басқа да ондаған, жүздеген «көне коммунистер» Мәскеу саясатының Түркістандағы өткір қарсылығына айналып отыр. Шын мәнінде бұл да - «басмашылықтың» басқа бір түрдегі көрінісі. Алайда бұл ұлттық дәстүрге адалдықтан, соны жақтағандықтан емес, коммунистік үкіметтің «төңкерістік ақиқаттарына» сенімін жоғалту нәтижесінде пайда болған «идеологиялық басмашылық» болып табылады» (Бұл да сонда, 247-248-б.).
Бұл үзінді М.Шоқайдың 1932 жылы жариялаған «Түркістанның бақытсыздығы және одан құтылудың жолы» атты мақаласынан алынып отыр.
20-жылдары Қазақстанға жіберілген Кремль функционерлерінің негізгі міндеті – республикадағы мемлекетік қызметкерлер мен зиялыларды жуасытатын тетіктер іздеу еді.
Орталық осы арқылы «сара саясатты» қалытқысыз сіңіретін көпшілік тәрбиелегісі келді. Әлбетте, бұл зомбилік саясатқа ұлттың иммунитеті сынды қайраткерлер, зиялылар бірден қарсы тұрды. Міне, осы кезде саясаттағы түрлі келіспеушілік пен плюрализм негіздерін (қарсы тұрушылық пен көзқарас алуандығы) халыққа жек көрінішті ету орайынды белгілі саясаткерлердің фамилияларына «шыл», «шылық» («щина») жұрнақтарын қосып айту дәстүрге айналды.
М.Шоқай осы үрдістің де тек-тамырын төмендегіше байыптапты: «Біраз уақыттан бері Түркістан кеңес баспасөзі «ұлттық керітөңкерісшіл агенттер» деген сөзді ұмытқандай болып келеді. Бұл большевиктердің кезекті бір арамза қулығы ғана. Олар бізді Түркістанда «ұлттық керітөңкерісшілдер» із-түссіз жойылды деген ойға жетелегісі келген еді. Бірақ партия қатарын тазалау, партиялық құжаттарды тексеру және ауыстыру науқаны Түркістанда «ұлттық төңкерісшілдердің агенттері» жойылып кетпегенін және жойылып кетуі мүмкін емес екенін көрсетіп отыр. «Казахстанская правданың» 16,21 шілде және 2 тамызда шыққан сандарында Қазақстан Орталық партия комитеті насихат бөлімінің бастығы Ілияс Қабылұлының «сәдуақасовшылдар», «қожановшылдар», «меңдешевшілдерді» сынға алған көлемді үш бірдей мақаласы жарық көрді. Бұл материалдарда «ғылыми, рухани салаларда кең орын алған осы ұлтшылдық ағымдарға қарсы рақымсыз күрес ашуға» шақырылған. Мақала авторы аталған «ұлтшылдық ағымдардың» нақтылы қай түрде бой көрсетіп отырғанын анық жазбаса да, олардың «сәдуақасовшылдық», «қожанұлышылдық», «меңдешұлышылдық» болып келуінің өзі-ақ осы науқанды ұйымдастырып отырғандар нені көздейтінін көрсетіп тұрса керек.
Смағұл Сәдуақас, Қожанұлы Сұлтанбек және Меңдешұлы Кеңес дәуірі орнаған кезде Кеңес үкіметін бірден жақтап шыққан адамдар болатын. Бірақ олар өткен уақыт тәжірибелері көрсетіп отырғанындай, Кеңес үкіметіне тек қара басының қамы үшін ғана қызмет етпегенін біз жақсы білетінбіз. Сұлтанбек Қожанұлы қара басының қамын ойламайтын, халқы үшін қам жеп, ел үшін еңіреп туған азамат еді. Ол бұдан былай да осы қасиеттерінен айырылмайды деп сенеміз. Смағұл Сәдуақас та – дәл сондай тұлға. Ал Меңдешұлын өз басым білмейді екенмін. Бірақ оның да Сұлтанбек пен Смағұл тәрізді қайраткер екеніне шүбә келтірмеймін» (Шоқай М. Таңдамалы. 2-том. А., 1999, 59-60-б.).
Мұстафа Шоқайдай шетелге кетпеген, тіпті кетуге мүмкіндігі болса да белгілі себептермен елде қалуды ойлаған тұлғалар большевиктердің «әлеуметтік теңдік» ұранымен қазақты ұшпаққа шығаруды қалады.
Рас, бүгінгі Қазақ шекарасының айқындалуы, қазақтың санасына да, көзіне де сүйелдей болған казачестводан құтылу большевиктік билік тұсында Алаш зиялыларының ұсынысымен жүрді. Қазақ оқығандары төңкеріске дейін де, одан кейін де патша өкіметінің отаршылдық, әсіресе переселен саясатын жүйелі сынады. «Переселен» - Түркістан лексиконында «мұғажыр». С.Садуақасұлына қатысты айтқан біраз ойларында М.Шоқай қарашекпенділер мәселесіне қайта-қайта оралып тұрады.
Мәселен, оның 1939 жылы жазған «Орыс империализмі хараб болсын!» атты мақаласынды мынандай ойлар бар: «Большевиктер заманында мұғажыр мәселесі қайта көтерілді. Большевиктердің өздерінің мойындауларына қарағанда, 1922 жылы «Түркістан буржуазияшыл ұлтшылдарын» өкімет істеріне тартуға мәжбүр болған кездерінде іс басына келген әлгі жергілікті кадрлардың алдымен қойған талабы да осы мұғажыр келтіру процесін тоқтату болған және Кеңес өкіметі ол кезде олардың талабын қабыл алған. Осыдан біраз өткен соң 1925-1926 жылдардағы Түркістан партия құрылтайында бұл мәселе заң жобасы түріне келтірілді. Осындай шешім Қазақстан, Қырғызстанды өз ішіне алған Ресей Федерациясы Орталық өкіметі мен атқару үкіметінің қарарларынан да орын алды. Бірақ көп өтпестен осы Орталық өкімет пен атқару үкіметі орыс мұғажырларына қайта жол ашты. Мұның өзі Түркістандағы барлық «ұлттық коммунистерді» Кеңес өкіметінің партия ішіндегі жаулары деп жаппай айыптауға және 1937-1938 жылдардағы жаппай қудалау мен жазалауларға алып келді. Кеңестер қатарына алғаш рет қосылған түркістандықтардың бірі Қадырғалиұлы дағдарысқа тап болды. Ол Мәскеуде өзін-өзі өлтірді. Қадырғалиұлы өлім алдында жазып қалдырған ақырғы сөзінде Түркістанға ағылып келіп жатқан орыс тасқыны жөнінде айтқан және Кеңес өкіметіне наразылық білдірген. «Яш Түркістан» беттерінде сынға алынып келген түркістандық коммунистердің бәрі, Смағұл Сәдуақас және Сұлтанбек Қожан тәрізді Кеңес өкіметінің отаршылдық саясатын ашық айыптап шығушылардан басқа Файзолла, Камал Акрам, Ғабдолла Рақымбай, Тұрар Рысқұл, Мұрат Айтақұлы, тіпті Исаұлы Ораз және сол тектестерге дейінгілердің бәрі де Түркістанға орыс мұғажырларын әкелу саясатын ашық қолдаудан бас тартты (Бұл да сонда, 232-233-б.).
Мұстафа Шоқайдың 20-жылдары шетелде жүріп жазған ірі еңбегі – «Туркестан под властью советов (к характеристике диктатуры пролетариата)». Ол 1928 жылы – француз тілінде , 1935 жылы орыс тілінде жарық көрді. Бұл еңбегінде Мұстафа сансыз дәлелдермен кеңес өкіметінің сөзі мен ісі әр жерден шығатынын және бұл жүйе отаршылдықты одан әрі тереңдеткенін зерделеп шықты.
Зерттеудің Голощекин басқарған Қазақстан билігіне қатысты тұсында автор большевиктер мен пролетариаттар домбаздап жатқан социализм жобасының қисынсыздығын және сол жүйесіздікті дер кезінде байқағандардың (мысалы, С.Садуақасұлы т.б.) қандай атқа ие болып, нендей жазалау алып жатқанын барынша шынайы жазады.
Мәтіннен алған үзіндіні түпнұсқада ұсынамыз:
«Чтобы быть в меру возможности объективным, я скажу несколько слов о «национализме» среди коммунистов-казахов.
Все тот же Голощекин, имя которого мною упоминается здесь весьма часто, на VI партийной конференции рассказывал следующее:
— В одном беллетристическом рассказе на казахском языке я прочитал (Голошекин казахского языка не знает) следующее: «бытие определяет сознание». Раз это так, то при нашем, казахском отсталом быте не может быть места разговорам о социалистическом строе и пролетарской идеологии... («Энбекши казах», (21.XI.27).
Там же мы находим, в передаче Голощекина, такое рассуждение видного казахского коммуниста Исмаила Садвакасова о социализме среди казахов:
— О социализме в применении к русской деревне еще, пожалуй, можно спорить. Но что касается социализма в условиях Казахстана, то об этом и не стоит говорить...
Чтобы доказать что Исмаил Садвакасов не исключение, я приведу свидетельство о нем Голощекина же:
— Корни «садвакасовщины» прочны. Садвакасов — это не отдельные лица, от которых можно было бы избавиться путем их изгнания (из партии). Садвакасовы имеются среди нас самих. Советские органы полным полны Садвакасовых. Садвакасов — это выражение темной националистической идеологии широких народных масс. И с этим надо считаться...
Приведу еще одно свидетельство более общего характера. Оно касается «восприятия» казахами Октябрьской революции. Вот книжка на казахском языке — «Психология выбора профессии». Отпечатана она в Москве в типографии Совета Национальностей. Автор книги Юсуфбек Аймаутов о достижениях казакского народа говорит следующее:
— Война, революция, грабежи, голод, национальная свобода, автономия... все это вещи, не снившиеся казах-киргизскому народу даже во сне, бросили (казах-киргизский народ) в объятия нищеты и бесконечных нужд...
И об этом толковании и о таком восприятии социалистической революции говорилось с трибуны съезда работников политического просвещения в Кзыл-Орде (см. «Энбекши казах» от 10.І.28).
О чем говорят эти три последних примера? Они говорят обо всем, что угодно, но только не о торжестве революционных начал, но только не о «социализме в Казахстане» (Бұл да сонда, 378-380-б.).
Көріп отырғандарыңыздай, дәйексөзде С.Садуақасұлы есімі жиі аталады. Бұл – сырттағы қайраткердің елдегі қайраткерге іш тартуы һәм симпатиясы ғана емес, бұл – Смағұл тұлғасы арқылы елшілдікке, парасатқа, намысқа берілген баға-тын.
ХХ ғасырдың 20-30 жылдары кеңестік биліктің миллиондаған адамдарды сыңаржақ саясаттың құрбаны қылып, қоғамдық дамуды жалаң түсіндіріп, талғамсыз насихаттауы жырақта жүрген Мұстафаны аса ойлантып-қамықтырды. Әсіресе, ол кеше ғана елін патшалық отаршылдықтан құтқаруды армандаған жас қайраткерлердің оп-оңай большевизм арбауына түсіп, большевиктік отаршылдықтың тетігіне айналғанына қатты қынжылады. Сөйте тұра, шыншыл қайраткер тарих тағлымын, елшіл қайраткерлердің қадір-қасиетін, ұстанымын, тәжірибесін еске алып жігерленеді.
Ұлт мүддесімен, халық арманымен біртұтасқан саясат – Мұстафа жолы, Мұстафа таңдауы. Сол себепті ол бүй дейді: «Большевиктер атамекеніміз Түркістанда ұлтымыздың өзіне тән рухани әлемін суалтып, оның орнына орыс пролетариатының рухын орнатпақ болды. Ұлттық, рухсыз ұлт тәуелсіздігі болуы мүмкін бе? Тарих ондайды көрген жоқ та, білмейді де».
Түркістан тұлғасының мына ойына назар аударайық: «Халқымыздың мәдени және рухани жақтан қол жеткізген жетістіктерінің бәрі тек ұлтшылдық қозғалысына тән» (Шоқай М. Таңдамалы. 1-том. А., 1999, 62-б.). Міне, осы пайымның астарында Әлихан да, Ахмет те, Смағұл да тұр.
Осы сөздерді оқығанда, арғы дәуірді айтпағанда, Асан қайғыдан Мағжанға дейінгі аралықтың елшілдік сарыны еске түседі. Бұл қозғалыс пен сарынның меже-мезгілі бар ма? Жоқ, ол тұрлаусыз уақытқа байлаулы ма?
Мұстафа осы туралы былайша ой сабақтайды: «Егер кімде-кім бұл өлмес идеяны Мәскеудің күнде өзгеріп тұратын түсі сияқты деп білсе, сөзсіз қателеседі. Ол – халқымыздың қаны мен жүрегі. Ұлтымыз өмір сүрсе, ол да бірге өмір сүреді» (Бұл да сонда).
Біз саяси репрессиялардың аса ауыр зардаптарынан кейін кісі ғұмырындай уақытты құр мақтанмен, жалаң сөзбен өткіздік. Саясат та, қоғам да елдік құбыладан жаңылдық. Бұйырса, 20 жылға жуықтаған Тәуелсіздігіміз бұған не дейді? «Отанды сүю – оның тұтас мүддесіне қызмет ету, осы жолда жан пида етуге даяр тұру» дегенге қалай қараймыз? Бұл ретте Мұстафа Шоқай сөзі, елшілдігі, принципшілдігі, Смағұл Садуақасұлына берген бағасы бізге не айтады?..
Қуғын-сүргін құрбандарын еске алу күні осы туралы ойлаған да дұрыс-ау!
- Информация о материале
- Nurlan SAQAN
- 20167
Сегодня наша страна сталкивается с целым рядом внешних вызовов, которые оказывают растущее влияние на траекторию и динамику ее развития.
Так, усиливающееся противостояние великих держав приводит к глубочайшим потрясениям – разрушению основ однополярного мира и краху международной системы права. Ближайшие соседи Казахстана – Россия и Китай находятся в самом эпицентре этого глобального «событийного вулкана», последовательно расширяя зону своей экспансии и инструментальную базу своего мирового продвижения.
В настоящее время, также наблюдается жесткая борьба за будущее нашего региона, который пытаются форматировать в соответствии со своими национальными целями и субъективными предпочтениями глобальные игроки самого разного уровня и масштаба.
Зачастую многие их региональные инициативы несут в себе определенный отпечаток геополитического снобизма и во многом противоречат геостратегическим целям Казахстана.
В частности, проект «Большая Южная Азия» – институциональная конфигурация региональной интеграции, продвигаемая в интересах американской супердержавы или «Всемирный Халифат» – деструктивный транснациональный манифест террористического интернационала исламских радикалов. Под определенным углом зрения устрашающе может выглядеть и китайская инициатива возрождения «Великого шелкового пути». Не менее зловеще смотрится и желание определенных российских кругов запустить процесс реинкарнации СССР в виде политически обусловленного «Евразийского союза».
Новая политическая география
Сегодня каждый из глобальных игроков пытается навязать свою версию политической географии. При этом внешнеполитические доктрины доминирующих в международной системе стран, часто несут в себе архаичные идеологические воззрения европоцентризма, а в некоторых случаях пропитаны агрессивным духом неоколониализма. Так, в геополитической практике европейцев до сих пор существует Ближний, Средний и Дальний от них Восток.
В то время как с точки зрения классической географии более корректным является использование терминологии выстроенной на базе признания факта существования единого материка – Большой Евразии, в котором Европа всего лишь полуостров, а не центр мироздания.
В этой оптике избалованная вниманием Европа превращается в скромную Западную Евразию, Китай – в Восточную Евразию, а Россия и Индия – соответственно в Северную и Южную Евразию.
Весомым аргументом необходимости кардинального обновления геополитического лексикона служит то обстоятельство, что зачастую политическая география является отражением географии экономической, которая в настоящее время претерпевает драматические изменения. Согласно прогнозу компании Economist Intelligence Unit к 2050 году ВВП Азии составит более 50% от ВВП всей планеты, а доля Европы резко уменьшится. В семерке крупнейших экономик мира к тому времени останется только одна европейская страна – Германия.
Евразийские воины
Научно-историческая реконструкция комплекса вооружений евразийских воинов с XIII века до нашей эры – до XVII века нашей эры. Иллюстрации из книги известного востоковеда-искусствоведа Михаила Викторовича Горелика «Warriors of Eurasia» ... ПодробнееВслед за сменой геоэкономического центра тяжести рано или поздно произойдет корректировка геостратегического ландшафта Большой Евразии и Казахстан должен находиться в авангарде этих процессов.
Фокусировка международных усилий на продвижении проекта Большой Евразии от Сеула до Лиссабона и от Сингапура до Хельсинки открывает широкое «окно возможностей Овертона», в рамках которого наша страна может выступить в роли общепризнанного регионального хаба международной дипломатии.
В целом, логика свободная от морально устаревших стереотипов мышления и догматических установок прошлого, диктует совершенно новое понимание роли и места нашей страны в мире.
В настоящее время зона ее жизненных интересов, обусловленная историко-культурными корнями прошлого и политико-экономической прагматикой будущего, органично вписывается в географическое пространство Центральной Евразии, являющейся сердцевиной глобальной Евразии.
Очевидно, что без высокого уровня интеграции этого центрального элемента континентальной архитектоники, возникновение новой геополитической реальности в виде Большой Евразии будет весьма проблематичным.
Сегодня регион Центральной Евразии признан многими международными экспертами в качестве единого цивилизационного пространства, включающего в себя такие обширные территории как: Монголия, СУАР и Внутренняя Монголия Китая, Алтай, Южная Сибирь, Урало-Поволжье и южные регионы России, Северный и Южный Кавказ, Украина, Молдавия, восточные регионы Румынии и Венгрии, северо-восток Болгарии и Турции, север Ирана и Афганистана, а также Узбекистан, Туркменистан, Таджикистан и Кыргызстан.
Историко-географическая реальность Центральной Евразии уже давно не подвергается сомнению, а сам термин широко используется международным сообществом и выглядит органично в рамках концепции новой политической географии.
В этой связи, использование устаревшего понятийного аппарата в международной политике и практике, в частности терминов «Средняя Азия» или «Центральная Азия» для обозначения зоны казахстанских интересов представляется непродуктивным, поскольку искусственно ограничивает сферу влияния нашей страны. Используя эту терминологию, мы попадаем в «прокрустово ложе» чужих геополитических концепций, призванных закрепить зависимость Казахстана на онтологическом уровне.
Для получения реального «права голоса» в международном сообществе стран, необходимо обрести истинную субъектность, сформировав независимую геополитическую «картину мира», в центре которой должна находиться Центральная Евразия.
Таким образом, Казахстану для усиления своих позиций важно настаивать на собственной интерпретации глобальной географии и генерировать новые уникальные концепты, поскольку без масштабного видения геостратегических перспектив наша страна будет обречена на роль «актора второго плана».
Новый регион развития
Центральная Евразия – это регион исторического зарождения и развития на протяжении более трех тысячелетий номадической цивилизации Великой степи. Степной пояс Большой Евразии площадью более 8 миллионов квадратных километров простирается на более чем 8 тысяч километров от Желтого моря до Черного моря. Почти треть его приходится на территорию современного Казахстана.
Согласно исследованиям западных ученых на нашей земле впервые в человеческой истории была одомашнена лошадь – главный символ евразийского номадизма. Именно доместикация лошади и создание инструментов управления ее природной силой стали своеобразным инновационным триггером, сформировавшим единую цивилизационную общность на огромных сухопутных просторах Степного пояса, являвшимся жизненной ойкуменой для всех евразийских номадов – саков, гуннов, тюрков, казахов.
Становым хребтом экономики номадических империй Центральной Евразии была транспортно-логистическая сфера, базирующая на коммуникационных технологиях конно-кочевой цивилизации и обеспечивавшая устойчивую торговлю и обмен знаниями в рамках Великого Шелкового Пути между Востоком и Западом, Югом и Севером Большой Евразии.
Утрата в середине прошлого тысячелетия государствами Великой степи политического и военного могущества во многом была связана с развитием морских коммуникаций и как следствие с потерей контроля над глобальными торговыми потоками.
Вместе с тем, современные транспортные технологии позволяют на качественно новом уровне возобновить былую геоэкономическую конкуренцию морских и сухопутных держав, в которой Казахстан может сыграть решающую роль.
Углеводородный сектор, ставший фундаментом экономических успехов нашей страны, также во многом связан с темой номадизма, поскольку обеспечивает энергией современную транспортную мобильность людей. Современная эпоха «железных коней» нуждается в новой энергетической революции, отражающей экологический взгляд на мир, который в полной мере присутствует в философии и традициях евразийских номадов.
Кроме этого, позиционирование Казахстана в качестве исторического преемника номадических государств Центральной Евразии позволит также сместить жесткий акцент в построении национальной идентичности с этнической доминанты на культурно-цивилизационную составляющую.
В целом, для преодоления «эффекта колеи» развивающихся стран в виде жесткой институциональной инерции и реального изменения траектории роста, Казахстан нуждается в четком геополитическом позиционировании и определении собственного геоэкономического региона развития.
Это позволит последовательно наращивать конкурентные преимущества в глобальной борьбе за лидерство, а также сохранить свою уникальную социокультурную идентичность.