Главная

Информация о материале: Султан Хан АККУЛЫ; Опубликовано: 07.09.2016; Создано: 07.09.2016; 2855

Казахский национальный лидер начала ХХ века Алихан Букейхан в студенческие годы увлекался марксизмом, в 1895-1903 годах прославившись в родных Казахских степях и Западной Сибири как яркий пропагандист этой идеи. Архивные материалы свидетельствуют также, что на съезде Сибирской автономии в Томске в октябре 1917 года он уже заявил, что «нужно предоставить народам право жить не по Марксу, не по готовым формулам, а так, как они захотят». И вскоре основал и возглавил Казахскую партию и Автономию Алаш.

Я советскую власть не любил, но признал!

«Лидер буржуазно-националистического движения казахов» – это одно из основных обвинений, предъявленных Военной Коллегией Верховного Суда СССР в сентябре 1937 года бывшему главе и премьер-министру Казахской Автономии Алаш Алихану Букейхану (Букейханов), которое дало Советской власти основание приговорить его к высшей мере наказания через расстрел. Приговор был исполнен в тот же день – 27 сентября 1937 года. Место исполнения наказания – одиночная камера Бутырской тюрьмы в Москве.

Был ли Алихан Букейхан буржуазным националистом? Архивные материалы, а еще лучше его собственное богатейшее публицистическое наследие не оставляют сомнений в том, что он, да, был националистом, причем убежденным, и остался им до последнего вздоха в одиночной камере Бутырки.

Об этом свидетельствует его краткая речь, высказанная перед вынесением смертного вердикта после предоставления ему последнего слова, в ней не было даже намека на раскаяние: «Я не любил Советскую власть, но признал!». А клеймо апологета «национальной буржуазии» вожди Советской власти приклеили ему лишь из-за его пребывания в рядах Конституционно-демократической партии (партии «Народной свободы» или кадетов) и членом ее Центрального комитета с 1912 года в период самодержавной России и первые месяцы после Февральской революции. Если российская, точнее сказать, русская кадетская партия являлась «буржуазной» в устах большевистских вождей до и после вероломного захвата власти в России в октябре 1917 года, то их обвинение казахской интеллигенции «Алаш» во главе с Алиханом Букейханом в «буржуазном национализме» было не более чем плодом их беспредельной фантазии. Казахская буржуазия в начале ХХ века – это нечто из области научной фантастики.

Между тем А. Н. Букейхан являлся не просто убежденным казахским националистом и остался им навсегда в отечественной истории, а был отцом-основателем, ярким идеологом и лидером одноименного национального движения, партии и идеи – идеи национального единства и возрождения казахского народа, известной под названием «Алаш». Но к этой идее – к вершине своего политического мировоззрения – он подошел пройдя тернистый путь эволюции. Этот путь начался с увлечения экономическим материализмом марксизма в студенческие годы.

Социалист и член антирусской группы «Зарзаман»

В 1890–1894 годах Алихан учился в Санкт-Петербургском Лесном институте. И его пребывание в Санкт-Петербурге совпало с периодом, когда поднималась новая, более организованная и потому мощная волна революционного движения и когда над умами прогрессивной российской интеллигенции и студенческой молодежи властвовала идея коренного преобразования колониальной империи.

Прибывший из далекой азиатской колонии России казахский джигит, которому тогда было 24 года от роду, судя по архивным документам, не был безучастным свидетелем происходящих вокруг бурных событий.

Например, исследователи Общества изучения Средней Азии Оксфордского университета утверждают, что «в юности А. Букейханов был радикальным революционером, социалистом и членом антирусской литературной группы «Зарзаман» («Трагическая эпоха»). Для подобного утверждения имеются все основания, поскольку в 90-х годах ХІХ века в ведущих вузах одного лишь Санкт-Петербурга обучались чуть ли не десяток казахских юношей, представлявших разные регионы Казахстана. К примеру, в год поступления в Лесной институт, в 1890 году, Алихан в столице империи встретил Бахытжана Каратайулы (Каратаев) из Уральска, Габидоллу Темирулы (Темиров) из Актюбинска и Барлыбека Сырттанулы (Сыртанов) из Верного Семиреченской области, ныне Алматы. Бахытжан и Габидолла уже окончили юридический факультет С.-Петербургского университета и остались жить в столице, Барлыбек только что окончил факультет востоковедения того же вуза по специальности филолога арабско-персидского и тюрко-татарского языков. В 1892 году ряды казахских студентов в С.-Петербурге пополнились еще одним сородичем из Букеевской Орды Батырхаиром Ниязулы (Ниязов). В 1892–1896 годах он тоже учился на юридическом факультете столичного университета. Между тем, в 1890–1894 годах среди студентов Лесного института Алихан был не единственным казахом. Вместе с ним в одной группе учился Жагыпар Айманулы (Айманов), родной дядя будущего известного казахского киноактера и кинорежиссера Шакена Айманова, имя которого сейчас носит национальная кинокомпания «Қазақфильм».

Мало того, в 90-х годах ХІХ века в столице метрополии учились по крайней мере еще два казаха, имена которых вскользь упоминаются в письме Бахытжана Каратайулы, написанного им 30 сентября 1910 года в Уральске. Отмечу, что оно было адресовано Алихану Букейхану, отбывающему политическую ссылку в Самаре. Это письмо также явно свидетельствует, что казахская молодежь в С.-Петербурге нередко, если не регулярно, собиралась у одного из них на квартире, арендуемой в период учебы, где, очевидно, проходили если не тайные, но уж явно негласные заседания антирусской группы или землячества, вполне может быть и марксистского (социалистического) толка, сопровождавшиеся горячими дебатами по актуальным политическим вопросам текущего момента. «Я тебя уважал, когда ты был студентом, за твои убеждения, – напоминает адресату своего письма Б. Каратайулы. – Мне отчасти известны некоторые эпизоды из твоей студенческой жизни. Так, например, однажды в г. Питере на квартире у меня были ты и Базар Саматов (ныне покойник). Я был кандидатом в канцелярию 2-го департамента правительствующего Сената. Возник спор о таком предмете, о котором обсуждали и говорили «Новое время» и «Новости». Саматов стоял за «Новое время», а ты за «Новости». Ты сказал Саматову: «Ты глуп, как сивый мерин». Я от души хохотал. Только я ныне позабыл, о чем была речь. Несомненно лишь то, что я был на твоей стороне. Затем я помню эпизод с Валиханом (Гази), которому ты сказал: «Вы ничего не понимаете и не знаете», на что тот ответил грубыми выходками».

Как следует из содержания письма, уже в 90-х годах ХІХ века Алихан выступал организатором казахского землячества в Санкт-Петербурге, идейным вдохновителем их антирусской группы «Зарзаман» и ее неформальным лидером.

Позднее члены этой группы станут известными общественными деятелями, депутатами І и ІІ Государственной Думы, пламенными борцами за права и национальные интересы народа. Но из них именно А. Н. Букейхан станет общепризнанным казахским национальным лидером, к которому в цитируемом письме Б. Каратайулы обращается за советом.

В ТЕМУ

Казахское ханство: ликвидация или распад?

Каким годом датировать ликвидацию или распад Казахского ханства? Почему Алихан Букейхан уставы 1822 и 1824 годов о казахах Среднего и Младшего жузов оценивал как грубое и одностороннее нарушение Российской империей условий вхождения Казахского ханства под её протекторат, а объявление казахских земель государственной собственностью - аннексией? Как вернуть на родную землю останков хана Кенесары? ... Подробнее

Остается добавить, что газета «Новое время», издававшаяся в 1868–1917 годах в С.-Петербурге, в апреле 1872 года первой сообщившая о выходе на русском языке первого тома «Капитала» Карла Маркса, в русском либеральном обществе имела репутацию сервильной, реакционной и беспринципной газеты, а слово «нововременец» становилось нарицательным. Более респектабельная газета «Новости», позицию которой отстаивал Алихан, также издавалась в С.-Петербурге между 1872–1906 годами.

По архивным данным и материалам периодической печати более позднего периода, Алихан находился в авангарде студенческого движения С.-Петербурга в целом, являясь одним из инициаторов студенческих волнений и «беспорядков» в столице метрополии. Например, как сообщала санкт-петербургская газета «Наша жизнь» в декабре 1905 года, накануне избрания в депутаты І-й Государственной Думы от казахского населения Семипалатинской области Алихан «в бытность студентом Лесного института принимал самое деятельное участие во всех студенческих делах, всегда примыкая к крайней левой. Во время разгара споров о марксизме очень энергично отстаивал тезисы экономического материализма».

Государственный архив России (ГА РФ) располагает документами, касающимися студенческого движения в С.-Петербурге в 1890-х годах, в частности, делом «о волнениях учащейся молодежи» под № 3, состоящим из отчетов и доносов тайного осведомителя столичного департамента полиции. В этом деле особый интерес вызывают следующие строки из отчета доносчика царской охранки: «Мною получены сведения, что среди учащейся молодежи некоторых высших учебных заведений С.-Петербурга замечается сильное брожение... Брожение это является результатом воздействия на своих товарищей некоторых неблагонадежных лиц, стремящихся организовать беспорядки в учебных заведениях. Такое же брожение происходит в Лесном институте...». Далее тайный агент полиции перечисляет имена студентов, замеченных «в подстрекательстве своих товарищей к производству общественных беспорядков от 21 ноября 1893 года», в числе которых, видимо, далеко неслучайно оказался и Алихан. На пятом листе данного отчета дана более подробная характеристика каждому из перечисленных «подстрекателей», но самая краткая из них относится к Алихану, который в этом черном списке значится одним из первых – под № 3: «Букей-Ханов-Нурмухамедов Али-Хан, IV курса – личность сомнительной благонадежности».

Василий Шелгунов: «Букейханов учил нас марксизму!»

Нужно добавить еще один важный штрих к студенческому портрету Алихана. В первые годы пребывания в Петербурге он параллельно слушает лекции на юридическом факультете столичного императорского университета, который окончит экстерном в ноябре 1891 года вместе с Володей Ульяновым, будущим отцом-основателем СССР под именем Владимира Ленина, о чем расскажет Алимхан Ермекулы в своем интервью Казахскому радио после освобождения из ГУЛАГа.

Выясняется также, что в студенческую пору Алихана Букейхана и Владимира Ульянова свели не только и не столько совместная учеба экстерном в университете, но еще некто Василий Шелгунов – один из старейших участников социал-демократического движения царской России, позже составивший так называемую «ленинскую гвардию большевиков».

В. Шелгунов действительно вступил в компартию еще в 1898 году. Живя в С.-Петербурге с 1873 года, свою трудовую карьеру он начал с простого рабочего на чугунолитейном заводе Петрова. В 1892 году будучи рабочим Балтийского завода, в социал-демократических кружках для рабочих познакомился со студентами-марксистами, одним из которых оказался Алихан Букейхан. Об этом свидетельствуют слова самого В. Шелгунова о том, что «Букейханов учил их марксизму». Эти слова он произнес осенью 1925 года в Кремле, в кабинете генерального секретаря ЦК ВКП (б) Иосифа Сталина, чтобы убедить его освободить Алихана Букейхана из Бутырки.

В 1895 году А. Н. Букейхан возвращается в Омск, где наряду с работой помощника лесничего и преподавателя математики в низшей лесной школе для казахских детей, тесно сотрудничает с местной газетой «Степной край». По воспоминаниям Сергея Швецова, с приходом в редакцию политических ссыльных, а также ряда местных деятелей либеральных взглядов, среди которых выделялся недавний студент А. Н. Букейхан, «Степной край» достигает небывалого влияния, продвинувшись в первые ряды лучшей провинциальной печати». «А. Н. Букейхан, – свидетельствует далее С. П. Швецов, – представлял собою марксистское направление в газете и был, несомненно, наиболее ярким его выразителем. Я бы сказал даже – единственно ярким».

Некто Ф. Виноградов, вступивший с ним в полемику на страницах советских журналов «Каторга и ссылка» и «Северная Азия» в 1930-х годах, утверждал, что газета «Степной край» «сумела обслужить нужды уральских рабочих и дать толчок для развития их классового самосознания».

Добавлю лишь, что в 1895–1903 годах вокруг «Степного края» сосредоточились сторонники различных, а позднее и непримиримых политических течений дореволюционной России, начиная от народовольцев («Земля и Воля») в лице Якова Севостьянова, социал-революционеров (эсеров) в лице Сергея Швецова и Льва Чермака, социал-демократов и кончая будущими конституционными демократами в лице Алихана Букейхана, а также писателями революционной среды. Но после перехода газеты в руки социал-демократов в 1903 году Алихан Букейхан покидает «Степной край», изредка публикуясь на ее страницах в период первой русской революции 1905–1907 годов. Замечу, что накануне ухода из газеты, в 1903 году, А. Букейхан впервые побывал в царских застенках в составе всей редакции «Степного края», о чем рассказывал С. Швецов в вышеприведенных воспоминаниях.

Национализм – это любовь к своей нации...

В 1905 году грянула первая русская революция. В конце года та же петербургская «Наша жизнь» констатировала, что политические взгляды А. Букейхана претерпели изменения, иначе говоря, он из увлеченного марксиста превращается в убежденного националиста. Радикальная перемена в его политическом мировоззрении произошла после участия в работе сразу двух научных экспедиций под руководством Федора Щербины и Сергея Швецова в 1896–1901 и 1902 годах. Досконально изучив культуру, быт и форму хозяйства своего народа, а также самостоятельно исследовав историю принятия Казахскими ханствами подданства России, он увидел пагубность разделения своего народа на классы богатых и бедных или эксплуататоров и эксплуатируемых, по принадлежности к тому или иному роду, жузу или орде, на образованных или безграмотных.

Он видел свой народ единой нацией с общей культурой, языком и религией. Пришел к убеждению, что казахи – талантливый народ, которому необходимо дать лишь современное образование и привить новые ценности, сохранив при этом самобытную культуру.

Свой народ он сравнивал с человеком, находящимся «в детстве своего духовного развития». Еще в ранних статьях он писал, что «Казахская степь... не в дальнем будущем достигнет некоторого успеха на пути цивилизации, как народ, одаренный от природы умом, способностью». Позднее, в 1910 году, в своем очерке «Казахи», изданном в С.-Петербурге, он написал, что видит «будущее казахской степи в сознательном претворении западной культуры – в самом широком смысле этого слова». Но не по Марксу.

К началу же 1905 года он успел прославиться на весь Степной край, прежде всего перед колониальными властями, как бескомпромиссный борец за права и интересы своего народа. И к концу 1905 года в тайной переписке Омского жандармского управления с Департаментом полиции в С.-Петербурге А. Букейхан фигурировал как «главный руководитель, как оказывающий огромное влияние на всю киргизскую (казахскую) степь, безусловно, есть и будет чиновник переселенческого Управления Букейханов» или «известный пропагандист, бывший душой всех митингов и петиций и противоправительственных агитаций и как главный инициатор и руководитель религиозно-политического движения киргизъ».

А. Букейхан стал националистом не внезапно, как может показаться на первый взгляд, а был таковым со студенческих лет и оставался им до конца жизни. Выдвигая национальную идею «Алаш», ее автор и лидер одноименного движения А. Н. Букейхан исходил из убеждения, что национализм – это любовь к своей нации и забота о ней, что национализм казахов – это естественное осознание своей генетической, исторической и культурной принадлежности к своему народу и своей отчизне, родо-племенное чувство, скреплённое общностью происхождения, языка, истории, культуры, традиций и стабильной средой обитания конкретной личности и его предков. Он до конца своей жизни настойчиво и последовательно отстаивал священное право казахов, как коренной нации, быть хозяевами на собственной земле, земле предков.

Между тем, понятие национализм в цивилизованном мире имеет исключительно положительную трактовку как преданность своему народу, защита национального единства или независимости.

К примеру, Американский политический словарь, выдержавший к 90-м годам прошлого столетия 9 изданий, гласит: «Национализм отождествляется с социальными и психологическими силами, которые зародились под действием уникальных культурных, исторических факторов, для того чтобы обеспечить единство, воодушевление в среде данного народа посредством культивирования чувства общей принадлежности к этим ценностям. Национализм объединяет народ, который обладает общими культурными, языковыми, расовыми, историческими или географическими чертами или опытом и который обеспечивает верность этой политической общности».

Ему вторит и Британская энциклопедия, где национализм рассматривается как «верность и приверженность к нации или стране, когда национальные интересы ставятся выше личных или групповых интересов».

И, наконец, согласно Японской энциклопедии – «национализм есть всеобщая приверженность и верность своей нации».

Идея казахского национального возрождения «Алаш», выдвинутая Алиханом Букейханом, в своем проявлении не выходила за рамки вышеприведенного классического национализма.

В то же время наблюдается, на первый взгляд, противоречивое действие казахского национального лидера. В частности, в октябре 1905 года Алихан Букейхан выступает одним из инициаторов организации омской городской и акмолинской областной группы Конституционно-демократической партии, с января 1906 года – партии «Народной свободы», и тут же избирается одним из руководителей этой группы. Более того в конце 1905 – начале 1906 года он успешно создает казахский филиал этой партии среди своих соратников в Каркаралы и Семипалатинске. И избирается депутатом І Государственной Думы от казахской кадетской партии Семипалатинской области. Дополнительно к этому, находясь в первой своей политической ссылке в Самаре в 1909-1917 годах, Алихан Букейхан становится лидером самарской группы кадетов и «мастером» местной масонской ложи.

Конституционно-демократическая партия возникла буквально между манифестами 23 апреля и 17 октября 1905 года, но за короткое время стала самой крупной и популярной в России и в ее колониальных окраинах оппозиционной силой. Программные цели и задачи кадетов в целом отвечали стремлениям и чаяниям казахов. Вот их краткая суть: «…а/ обеспечение законодательными нормами неприкосновенности личности, равенства всех граждан – без различия национальности, вероисповеданий, сословий и пола, и свобод; б/ введение всеобщего, равного, прямого и тайного избирательного права, без различия пола, как в народном представительстве, так и в местном самоуправлении; в/ законодательное разрешение земельной реформы и г/ удовлетворение справедливых национальных требований».

Вступая в русскую политическую партию, казахский национальный лидер исходил из глубокого осознания того, что бороться против могущественной колониальной империи и добиться восстановления независимости путем вооруженного восстания при самодержавии невозможно.

Ни фактически, ни теоретически. И вооруженная борьба, на его взгляд, не найдет массовой поддержки в народе, что ярко продемонстрировало поражение восстания хана Кенесары в середине ХІХ века.

Единственный путь, который мог привести казахов к восстановлению национальной государственности, а затем и полной независимости, по убеждению лидера «Алаш», лежал через радикальное политическое реформирование самой колониальной империи, преобразовав ее из самодержавия в конституционное федеративное демократическое парламентское государство.

С этой целью Алихан Букейхан, по одним данным, после избрания в І Думу в 1906 году, по другим – в 1908 году вступает в русскую масонскую ложу «Полярная звезда», которая после радикального преобразования и избавления от болтливых членов в 1910 году стала именоваться «Великий Восток народов России». Отец-основатель российского масонства начала ХХ века, профессор Максим Ковалевский стратегическую миссию новых вольных каменщиков выразил одной фразой. После возвращения в Россию из Парижской эмиграции в 1906 году, он заявил: «только масонство может победить самодержавие». И оно выполнило свою миссию в феврале 1917 года, добившись отречения Николая ІІ от престола и свержения самодержавия.

Нужно предоставить народам право жить не по Марксу, а так, как они захотят!

Своей стратегической цели достиг и Алихан Букейхан, которому теперь предстояло решить следующую не менее сложную задачу – добиться от предстоящего Учредительного собрания предоставления казахам права на национальное самоуправление, под которым он подразумевал восстановление казахской государственности, для начала хотя бы в составе Российской федеративной республики. Для выхода из ЦК и рядов кадетской партии он «нашел» формальный повод, заявив на внеочередном съезде партии в июле 1917 года о возникновении «принципиальных» разногласий с ЦК, в частности – по вопросам передачи земли в собственность, отделения церкви от государства и, самое главное – предоставления казахам автономии, о чем написал в своей заметке «Почему я вышел из кадетской партии?». Гарантию же на автономию он успел получить от братьев-масонов, среди которых были и кадеты.

Попрощавшись с кадетами, он немедленно приступил к созданию национальной партии «Алаш» с целью участия в выборах в Учредительное собрание и инициировал созыв І-го Всеказахского съезда, где было принято постановление о требовании предоставления казахскому народу автономии.

В октябре же 1917 года он участвует в первом Общесибирском съезде, где от имени всего казахского народа заявил: «Здесь нам говорят о федерации и об автономии, мы же требуем себе самоопределения, предоставления нам права самим решить, как нам управляться и жить. Нельзя управлять страной из Петербурга... Нужно предоставить народам (право) жить не по Марксу, не по готовым формулам, а так, как они захотят».

Алихан Букейхан эти свои слова, помимо руководителей Сибирской автономии и Временного правительства России, адресовал и вождям большевиков, которые в тот момент пока еще отчаянно рвались к власти. Но вероятность захвата ими власти с каждым днем росла, а надежда на то, что Временное правительство во главе с Александром Керенским благополучно доведет бывшую империю до Учредительного собрания, таяла на глазах. Эта надежда стала еще призрачней после четвертого сентябрьского кризиса Временного правительства.

Подобная зыбкая политическая ситуация вынудила А. Букейхана, во-первых, уже в сентябре 1917 года приступить к созданию национальной армии под безобидным названием «народная милиция», во-вторых – заверить І Сибирский областной съезд в том, что Казахская автономия временно присоединится к Сибирской. Это заявление лидера Алаш прозвучало за два месяца до созыва ІІ Всеказахского съезда и официального провозглашения Национально-территориальной Автономии Алаш. «Мы полагали, – писал он в своей статье «Жалпы Сібір сиезі» («Общесибирский съезд»), посвященной итогам этого съезда, – сперва необходимо объединиться с Сибирью, чтобы безболезненно отделиться от пут мощного государства, а затем, укрепив свою государственность, отсоединиться и от нее».

Ульянов-Ленин, как Николай, считает народ за бессловесное животное

После вероломного захвата власти большевиками, 1 декабря 1917 года А. Букейхан, оставаясь комиссаром Временного правительства в Тургайской области и членом комитета по управлению Туркестанским краем, издал и распространил памятку, в которой обвинил вождя Советской власти Владимира Ульянова-Ленина в «самодержавии» и разоблачил черносотенную сущность новой власти. «Безответственность Правителей мы видели при царе Николае, – говорилось в памятке. – Большевистский председатель Ульянов-Ленин, как Николай, распоряжается самодержавно. Ульянов-Ленин, как Николай, считает народ за бессловесное животное».

«Запомните, крестьяне, рабочие и солдаты, – взывал далее лидер казахов Алихан Букейхан в документе, – большевики считают: 1) Ответственность перед народом Правителей, 2) Свободу слова, свободу печати, свободу собрания, 3) Всеобщее, прямое, тайное голосование, 4) Неприкосновенность граждан депутатов, 5) Власть народа — ...буржуазным предрассудком! Большевики освободили из тюрьмы главу «Союза русского народа» Дубровина, черносотенца, слугу Николая, организатора убийства члена первой Государственной Думы М. Я. Герценштейна, павшего в борьбе за землю для народа».

В заключение автор памятки срывает с лица большевиков маску «революционера»: «Запомните, крестьяне, рабочие и солдаты, с лица большевика спала красная маска революционера и обнажила его сущность черносотенца!».

Сам, когда-то самозабвенно увлеченный идеями социализма, А. Н. Букейхан увидел между громкими декларациями о социализме и реальными делами Советской власти огромную пропасть.

В очередном материале о текущей ситуации в России, опубликованном в номере журнала «Абай» от 19 июня 1918 года под заголовком «Қазіргі саяси хал» («Текущая политическая ситуация»), он обвинил большевиков в «извращении и предательстве идеи социализма».

В отличие от большевистской Советской власти, которая своих политических оппонентов арестовывала и расстреливала без суда и следствия, мало того, развязала против собственного народа кровавую гражданскую войну, противопоставив сына отцу, дочь матери, Народный совет Алаш-Орда во главе с А.Букейханом в августе 1918 года учредил специальный суд и следственную комиссию для разбора дел казахских большевиков.

Идея «Алаш» умрет вместе с последним казахом

Позже, даже вынужденно признавая и присоединяясь к Советской власти во имя и ради сохранения казахского национального государства, Алихан Букейхан и его соратники по движению «Алаш» не отказались от национальной идеи. Больше того, в свидетельство своего отказа от вооруженной борьбы против Советской власти и принятия ее условий, он добровольно отказался от притязаний на верховную власть в своей казахской, но уже советской республике, о чем дал письменную клятву. В то же время, смиренно согласившись на деятельность лишь в сфере образования и науки, Алихан Букейхан и его соратники вплоть до 30-х годов ХХ века продолжали благоприятно влиять на развитие казахской советской культуры, образования и науки. И эта выдающаяся интеллигенция «Алаш» во главе с Алиханом Букейханом, по мнению ученых-казаховедов Общества изучения Средней Азии Оксфордского университета, до своего исчезновения в кровавых репрессиях 30-х годов, преследовала единственную цель – «придать казахской советской культуре отчетливо национальный характер».

После казни Алихана Букейхана 27 сентября 1937 года, в день вынесения смертного приговора, преступный режим СССР вплоть до своего краха в декабре 1991 года тщательно скрывал то место, где был похоронен легендарный сын и вождь казахских степей.

Очевидно, Советская власть не была уверена, что навсегда похоронила национальную идею «Алаш» вместе с ее носителем – лидером казахского национализма Алиханом Букейханом. Место его вечного покоя оставалось тайной больше 10 лет даже после краха «империи зла» – СССР. Лишь более 60 лет спустя стало известно, что его прах похоронен на Донском кладбище в Москве.

Также очевидно, что идея «Алаш» не умерла вместе с интеллигенцией «Алаш», физически уничтоженной в советских ГУЛАГах. Она лишь дремала более полувека в генетической памяти каждого казаха и народа в целом, пробуждаясь в критические моменты истории. Идея Алаш будет жить и дальше в генах, течь в крови каждого казаха в отдельности и всего народа в целом до тех пор, пока она не будет реализована целиком и полностью, но уже в эпоху независимого государства казахов.

Данная статья была ранее опубликована в «Новая газета – Казахстан»

Информация о материале: Дихан ҚАМЗАБЕКҰЛЫ; Опубликовано: 06.09.2016; Создано: 06.09.2016; 1989

Абай – қазақ руханиятының паспорты. Бұған ешқандай күмән болмауы тиіс. Ендеше біздің Абайды табуымыз бен тануымыз – жер басып жүрген өзімізден гөрі әлдеқайда биік нәрсені табу мен тану болып шығады.

Әлихан Бөкейханның ұлы ақынды «самородок», яки саф алтын деуінің /1/ себебі осы.

Кәдімгі өмірде, мысалы, ғылым есігін ашқан жас маман кандидаттық минимум емтиханы бойынша Абай туралы сұраққа жауап беріп отыр делік. Ол: «Ақын өзінің 37 - қара сөзінде...» деп сөзін сабақтамақ болғанда, оқытушы: «Абай сонда «37 – сөзім» деп жазған ба?» – деп сауал қойсын. Ізденуші «иә»дер. Оқытушы оның осылай дейтінін сезсе дұрыс. Жауаптан соң ендігі жерде «оқулық шеңберінен шығу» қажеттігін, Абай жинағының алды-артын тәптіштеп оқу керектігін ескертсе жақсы.

Абай қара сөзін нөмірлеген жоқ. Тіпті оны «қара сөзім» деп те жазбаған. Мұны ақын шығармасына ынтызар жанның көбі дерлік біледі.

Нөмірлеген, «қара сөз»деген – Ғылым ғасыры. Яки оны ағартуға іліктес дәуір жүйеледі. Мысалы, Мүрсейіт қолжазбасында бүгінгі 37-сөз – «Насихат», ал 38-сөз – өз алдына «Китап тасдих» деген атпен берілген деп жазады абайтанушылар /2/.

Ғылым ғасыры Дантені де, Шекспирді де, Пушкинді де, Толстойды да жүйелеген. Яғни жазғандарын дестелеп, жүйелеп елге жеткізген. Білім-ілімнің өз логикасы бар.

1971 жылы баспагерлер белгілі бір принципке сүйеніп, Абай туындыларының шағын топтамасын халыққа «Өлең – сөздің патшасы» деген атпен ұсынды. Бүгін осыны «Абай... өзінің «Өлең – сөздің патшасы» кітабында» десек, қандай ерсі естілер еді. Бұлай айта салу да, жаза салу да бізге таңсық болып па? Мысалы, белгілі алаш зиялысы, ғалым Телжан Шонанұлы 1926 жылы «Қазақ жері мәселесінің тарихы» атты айрықша зерттеу кітабын жариялағаны мәлім /3/. Осы еңбекті 1995 жылы «Санат» баспасы «Жер тағдыры – ел тағдыры» деген атпен қайта басып шығарды (Елге бейтаныс бұл туындының атын өзгерту қажет емес еді, алайда не әзірлеуші, не баспагер ныспыны «актуальды» етуді жөн деп тауыпты. Бұл да – олардың еркі). Енді атақ-дәрежесі өз басынан артып жығылатын бір тарихшы «Т.Шонанов өзінің «Жер тағдыры – ел тағдыры» атты кітабында...» деп жазып жіберіпті. Бұл, әлбетте, білім-ілімнің логикасы емес. Сыпайылап айтқанда, сауатсыздықтың қоңсысы. Сондай-ақ қазір «Ахмет Байтұрсынов «Ақ жол»атты кітабында...» деп сөз сабақтайтындарға таң қалудан қалып бара жатырмыз (Ағартушының 1991 жылы бір жинағы «Ақ жол» деген шартты атпен жарияланған). Бұл енді газет-журнал, кітап оқымай «көзі қарайған» сарытып мұғалімдердің «Үш арыс, бес бәйтеректі атаңызшы?» деген эврика – сұрағымен орайлас жағдаяттар ғой...

Сонымен, ғылым ғасыры руханият паспорты – Абайдан көп нәрсе тапты. Әрине, өзі үшін, өрістеуі үшін.

Абайды «қазақтың бас ақыны» (бүгінгі тілге аударсақ классик) деп жан-жақты дәлелдеген А.Байтұрсынұлы аспандата көтерген ақынынан жалғыз ғана мін табады. Ақаң: «Ол мін өлең бунақтары тексеріліп орнына қойылмағандық», - дейді /4/. Кейін «Әдебиет танытқышында» бұл мәселеге қайта оралады. Бұл мін, Ахметтің ойынша, өлеңді оқығанда, неге қосқанда дауыс ағынын бұзады. Сондықтан ағартушы ауысқан бунақтарды «өз орнына» қоюды ұсынады (бұл сөйлемде біз тырнақшаны әдейі қойдық).

Ахметтанушылар мен жалпы поэзиятанушылар жоғарыда айтылған «мінді» көбіне айналып өтіп жүр. Біздіңше, бұлай жасау Абайдың да, Ахметтің де адалдық болып табылмайды. Түптеп келгенде, мәселені кеңірек қарау қажет секілді. Абай – ескінің соңы, жаңаның басы. Сондықтан оның поэзиясында бұрыннан бар жалпы формалық еркіндік ұшырасуы заңдылық. Және оны табиғилық деп қабылдау керек. Бунақтың құбылуы туралы көп мысал келтіруге болады (бүгінгі поэзиядағы формалық ізденістер де бұған мысал). Ахмет – жүйелілікке, ғылымға, нағыз ағартушылыққа ұмтылған кезеңнің тұлғасы. Байтұрсынұлы үшін бәрінде жүйе, принцип болу керек. Тіпті оған «ақын бунақтарын ауыстырайықты» айтқызып отырған – осы принципі. Абайды жаңа әдебиеттің басы десек, ендеше оны да жүйелі қабылдайық, жаңа басылымын ретке келтірейік дейді ол. Белгілі фольклортанушы-ғалым С.Қасқабасов «Ер Сайынға» А.Байтұрсынұлының біраз мәтіндік түзетулер жасағанын (халықты тәрбиелеуге, ұлтты ұйыстыруға қатысты ұғымдарға, сөздерге акцент берген) айтып-жазып жүр /5/. Мұны Ахметтің өзі де жасырмаған: «Ер Сайынның» мұқабасына «жыршылар аузынан алып, өңдеп өткеруші – Байтұрсынұлы Ақымет» деп жазған /6/. Олай болса, осының бәрін – ғылымға, жүйелілікке өтердегі міндетті түрде бастан кешірер құбылыс деп қабылдау керек. «Бұл – қате қадам» деу теріс. Бұл – баспалдақ. Баспалдақсыз табалдырыққа кісі қалай көтерілмек? Зәулім үйге қалай енбек? Баспалдақсыз аласа үйге ғана кіруге болады...

Абайдың «бір алуан шығармалары – «қара сөз» деп аталады, жалпы саны қырық алты бөлек шығарма» деп жүйелеген – Ахметпен іліктес толқынның өкілі Мұхтар Әуезов /7/. Қос академик З.Ахметов пен С.Қирабаевтың жалпы редакциялық басқаруымен жарыққа шыққан ақынның 1995 жылғы жинағының «қара сөзге» қатысты түсініктемесінде: «Ақын жазбалары түгелдей дерлік тұңғыш рет 1933 жылы М.Әуезов құрастырған бір томдық шығармалар жинағына енгізілді де, содан бергі барлық басылымдарда қайталанып келеді. Бір өкініштісі – қара сөздерді кейінгі басылымдарға әзірлеу кезінде текстологиялық жұмысты жалғастыру, ғылыми аппаратты толықтыру бағытында дәйектілік болмады», – делінген /8/. Әділін айту керек, соңғы мерейтойлық жинақ – мол маңдай тердің жемісі. С.Қирабаев, З.Ахметов бастаған, Қ.Мұхамедханұлы, марқұм Б.Байғалиев, М.Мырзахметұлы, Ж.Ысмағұлов, т.б. қоштаған топтың мәтіндегі дүдәмал әрбір сөзді сараптағанын көзіміз көрді. Еңбектің нәтижесі – кемінде 10 баспа табақ болатын комментарий дер едік. Алайда бұл кешенді жұмыс та абайтануға қойылған нүкте болмасқа керек. Айталық, Абай өз дәрежесіде таныған исламның, Шығыс құндылықтарының біз қазір «әліппесін» ғана жарым-жартылай үйреніп жатырмыз. Осы жайдың өзі алдағы міндеттерді белгілегендей. «Алла тағала – өлшеусіз, біздің ақылымыз – өлшеулі. ... Ғалам Алла тағаланың ішінде», – дейді Абай /9/. Ал, біздің философтар әлі күнге Абайды материалистік тұрғыдан түсіндіріп әуре болып жүр...

Абайды ұлттың рухын көтеретін тұлға тұрғысынан танып, шығармаларын ғылыми жүйелілікке дәйек еткен дәуірдің ірі қайраткері – Халел Ғаббасұлы (1888-1931).

Алаш тарихынан хабардар жан бұл азамат туралы жақсы біледі. Ол – 1917 жылы желтоқсада Ұлт Кеңесі ретінде жасақталған Алаш Орданың мүшесі, яғни Ұлт Кеңесі Төрағасының (Ә.Бөкейхан) орынбасары. Сол жылы шілдедегі Бірінші жалпықазақ съезінде Халел Бүкілресейлік Құрылтайға делегат болып сайланғаны да мәлім. Ең бастысы: Х.Ғаббасұлы дүниежүзіне мәшһүр оқу орны – Мәскеу университетінің физика-математика факультетін алтын медальмен бітірген. Нақтырақ айтсақ, ол ғылымның тұнығынан су ішкен азамат-тын. Сондай-ақ 1918 жылы 19-21 науырызда Алаш автономиясы мен Кеңес өкіметі арасындағы келіссөзде қазақ атынан – Х.Ғаббасұлы, ал большевиктер атынан – И.Сталин «төте телеграфпен ауызша сөйлескені» («Сарыарқа», 22.3.1918) біраз жайды аңғартса керек. Міне, осындай дәрежедегі қайраткерді өз көзімен көрген Гүлнар Міржақыпқызы «Шындық шырағы» атты естелік кітабында ол кісінің түр-әлпетін «орыс-татар пішіндес келген ақ-сары өңді, ашаң, денелі, ұзын бойлы» деп сипаттайды /10/. Сондай-ақ текті апайымыз «Райымжан Бөкейханов Халелдің қонақ үйде де қаршыға асырағанын көргенін» жазады. Бұған қарағанда, Х.Ғаббасұлы саятшыл болғанға ұқсайды. Осы шақтағы Шәкәрім сынды тұлғалардың да саятшылықпен айналысқаны жөнінде жазылып жүр (Ол кезде саятшылық шығармашылықтың шарты секілді десек, жаңылыспаспыз).

Ақын Мағжан «Эпиграммаларында» Х.Ғаббасұлы туралы:

«Халел, Халел»

Деп те елдің

Бойы өсер, –

деуі /11/ де тегін емес сияқты. Бұл жерде әңгіме тек бойдың ұзындығы турасында ғана болмаса керек.

Осы Халел Ғаббасұлы тұсында алғаш Семей облыстық Алаш комитетінің, кейіннен Алаш партиясы Орталық комитетінің үні болған «Сарыарқа» газетінің жауапты шығарушысы (бүгінгіше бас редактор) болды. Бір жағынан қайраткер, екінші жағынан публицист Халел Абай туралы арнайы еңбек, немесе көсемсөз жазбаса да, бір мақаласының ішінде ұлы ақын «қара сөзінен» дәйек келтіріпті. Мақала «Мемлекет күйі» деп аталады. Ол «Сарыарқа» газетінің 1917 жылғы № 22 (27 қараша), № 23 (5 желтоқсан) сандарында жарияланған /12/. Автор мұнда большевик қолына көшкен биліктің себеп-салдарын талдап, бұрынғы империя уысындағы халықтар тағдырына алаңдаушылық білдіреді. «Жұрт бостандығын кескілей бастаған» «қара надан көпшілік» ұсқынын әуезе еткенде Халел Абайдың Мүрсейіт қолжазбаларындағы «Насихат» топтамасына енген, бүгінде «37-сөздің» құрамына кірген бір пікірін пайдаланады. Х.Ғаббасұлы «нұсқасы» төмендегідей:

«Сократ хакімге у ішірген, Иуан Густы отқа өртеген, Ғайса ғалайс-саламды дарға асқан, Пайғамбарымызды түйенің жемтігіне көмген – ол кім? - ол көп; ендеше көпте ақыл жоқ: ебін тап та жөнге сал»», - деген Абай».

Енді бүгінгі «37 – сөздің» 8-тармағын оқиық:

«Сократқа у ішкізген, Иоанна Аркті отқа өртеген, Ғайсаны дарға асқан, пайғамбарымызды түйенің жемтігіне көмген кім? Ол - көп, ендеше көпте ақыл жоқ. Ебін тап та, жөнге сал» /13/.

Айырмашылық көзге ұрып тұр. Бірінші, Халелде – Иуан Гус(Ян Гус), Мүрсейітте(?..) – Иоанна Арк (Жанна Д' Арк). Бұлар екі адам, екі елдің өз алдына бөлек тұлғасы. Ян Гус (1371-1415) – чех халқының ұлттық батыры. Прага (Карлов) университетінде профессор, ректор болған. Неміс шапқыншылығы мен католик шіркеуінің оспадарлығына қарсы тұрған. Ал, Жанна Д' Арк (1412-1431) – екінің біріне мәлім француздың батыр қызы. Ол әйгілі «Жүз жылдық соғыстың» (1337-1453) шешуші сәтінде елін ағылшын басқыншыларына қарсы көтерген. Орлеанды босатып, «Орлеан қызы» атанған. Аталған екі тұлғаның да тағдыры ұқсас. Екеуін де католик шіркеуі, Абай айтқандай, «отқа өртеген». Ян Гус 1415 жылы Констанца қаласында, ал Жанна Д' Арк 1431 жылы Руан кентінде шіркеу шешімімен өртелген. Сонда Абай Ян Гус деді ме, жоқ Жанна Д' Арк деді ме? ММУ-ді бітірген, әр сөзіне жауап берген, халқының азаттығы жолында қайраткер де, публицист де болған Халел Ғаббасұлы қателесті ме екен? Әлде ағартушылықтың түзетуге, реттеуге деген талабы «жетегінде» кетіп, Абай сөзін «оңдады» ма? Егер осылай етсе, кіндік қаны Семей топырағында тамған Халел араласып-құраласып жүрген Шәкәрімнің, басқа да Құнанбай ұрпағының жүзіне қалай қараған? Баспасөзбен жиі араласқан Шәкәрім неге «Халел-ау, ол ондай емес» демеген? Кісі атын өзгерту жүйелеу емес қой.

Осы жағдай мәтінтанушыларды Мүрсейіт қолжазбасына қайта үңілдіруі керек деп есептейміз. Бұл – бір.

Екінші, Абай лексиконында жиі ұшырасатын «хакім» (Сократ хакім), «ғалайс-салам» (Ғайса ғалайс-салам) сөздері Мүрсейіт қолжазбасында шынында болмағаны ма? Діндар, ойшыл ақын сөз саптау этикетін сақтаса керек-ті.

Үшінші, «у ішірген // у ішкізген”; «...ол кім? - ол көп // ... кім? ол – көп» нұсқаларында аса алшақтық болмаса да, дәл бірдей деу – текстологияға қайшы.

Х.Ғаббасұлы әдебиетші де, абайтанушы да емес. Ол – бар болғаны ұлы ақын сөзін қадірлеуші.

1931 жылы Жүсіпбек Аймауытұлымен қатар шұғыл атылып тасталғанынан-ақ Халелдің алдаспан мінезін көзге елестетуге болады. Ғалым Т.Жұртбай бұл қайраткерге кесілген «ату жазасының» өзгермеуін оның бір кезде Ежовты сынауымен түсіндіреді /14/. Бірақ тағдыр тәлкегі деген сол: Х.Ғаббасұлына да белгілі дәрежеде Ян Густың өлім жолы «бұйырды». Дәлірек айтсақ, Халел сонау 17-жылы-ақ большевизм кепиетінен ажал кәрін сезген болуы керек.

Дана Абайдың бір үзік сөзін ауызға алған Х.Ғаббасұлы абайтанушы болмаса да абайтану тарихына енетіні сөзсіз. Алла жазса, ендігі ақын жинақтарының «қара сөзге» қатысты түсініктемелеріне оның ныспысы да, «нұсқасы» да кіруі тиіс. Дәлелденсе, айқындалса, мүмкін... Жанна Д' Арк есімі Ян Гус атымен алмастырылар.

Біз Абай шығармашылығы туралы үлкен әңгіме айтар алдында осындай шағын деректі де қаперде ұстау артық болмас деп есептейміз.

Әдебиеттер:

Букейханов А. Абай (Ибрагим) Кунанбаев // Семипалатинский листок, 1905, 25-26-27 ноябрь
Қосан С. Китаб-Тастих және оның текстологиясы // «Абай мұрасы-тілдік өрістің негізі». Халықаралық ғылыми-теориялық конференция материалдары. Алматы: Информ-А, 2005.-208-220 б.
Шонанұлы Т. Қазақ жері мәселесінің тарихы. Қызылорда-Ташкент: Түркiстан мемлекеттiк баспасы, 1926. - 224 б.
Байтұрсынов А. Шығармалары. - Алматы: Жазушы, 1989. 320-б.
Қасқабасов С. Әдеби мұраны зерттеу туралы // жинақта: Әдебиет тарихы мәселелері. Алматы: А-Принт, 1999.- Б. 32-34.
Ер Сайын. Жыршылар айтуынан алып, өңдеп өткерушi Байтұрсынұлы Ақымет. - Мәскеу: Ұлттар Комиссариаты қарауындағы Күншығыс баспасы, 1923. - 93 б.
Әуезов М. Әдебиет тарихы. - Алматы: Ана тiлi, 1991. - 240 б.
Абай (Ибраһим) Құнанбайұлы. Екi томдық шығармалар жинағы. 2-том. - Алматы: Жазушы, 2005. – 283-б.
Бұл да сонда. 127-б.
Дулатова Г.М. Шындық шырағы. - Алматы: ОПО Полиграфия, 1995.- 200 б.
Жұмабаев М. Шығармалар. - Алматы: Жазушы, 1989. – 211-б.
Ғаббасұлы Х. Мемлекет күйі // «Сарыарқа» газеті, 1917 жыл, № 22 (27 қараша), № 23 (5 желтоқсан)
Абай (Ибраһим) Құнанбайұлы. Екi томдық шығармалар жинағы. 2-том. - Алматы: Жазушы, 2005. – 123-б.
Жұртбаев Т. Талқы. - Алматы: Қазақстан, 1997. - 368 б.

Информация о материале: Асыл АРМАН; Опубликовано: 06.09.2016; Создано: 06.09.2016; 1748

Немесе қазақ әйелі бизнеспен айналысқанда не ұтты, неден ұтылды?

Гендер деген еркекті әйелге жеңдір деген сөз емес.

Бір ағайдың айтқаны

Тал түбінде менімен кездесіп ең,

Болып кеттің ақыры бизнесмен

Тағы бір ағайдың айтқаны

Нарықтан бұрын біздің қоғамда бухгалтер әйелдер, сосын сауда-саттықпен айналысатын әйелдер ғана ауқатты саналатын. Нарық заманы келген соң «кәсіпкер әйел» деген ұғым пайда болды. Сол кәсіпкер әйел қалай қалыптасты өзі? Әдепкі қиындықтардың кезінде Қытайдан қап арқалаған қалқатай денсаулығынан айырылғанымен ептеп тәжірибе жинақтады. Бірқатарының жолы болмады. Үрімшіге екі-үш қатынағаннан кейін байлығы шайлығына жетпей, қатардан шығып қалды. Ал біразы қалтасын қалыңдатып, бизнестің берекелі жолына түсті де кетті. Бірі дүкен ашты, екіншісі шаштараз ұстады, үшіншісі тапқан-таянғанына шағын дәмхананы жалға алып, жұмысын жалғастыра берді. Ал төртіншілері бизнестің басқа түрін таңдады. Шетелдің опа-далап пен крем-срем сататын алпауыт фирмаларының өнімдерін жарнамалап, оны ел ішіне өткізумен айналысып, ақырында байып кеткендері де бар. Сондай-ақ кейбір кеңселерге хатшы боп кіріп, жағдайы жақсы боп шыққандар да жетерлік.

Бизнестен бақытын тапқан әйел қандай қасиеттерімен ерекшеленеді? Біріншіден, бизнесте бағы жанған кез-келген әйелдің еті тірі болады. Момын әйел бизнеспен шұғылданбайды. Сонымен қатар күйеуі табысты мол табатын әйел де мұны қолай көрмейді. Бизнесі табысты жүре бастаған әйелдің психологиясы ептеп өзгереді. Күндіз-түні тыным таппайды. Ол ақшаға ақша қосу үшін қандай қадамға болса да да барады. Именетін жерде именбейді, қымсынатын жерде қымсынбайды. Табысына табыс қосатын адамдармен жақындасудың алуан түрлі тәсілдерін меңгереді.

Бизнеспен айналысқан әйелдердің қоғамның әлеуметтік келбетіне әсері жөнінде талдау жасау көрелік. Бұл, әрине, алдымен олардың қоғамдағы белсенділігін арттырды. Көпшілігі жеке кәсіпорындарын ашып, елді дамытуға бағытталған саяси және экономикалық бағдарламалардың орындалуына айтарлықтай үлес қосты. Өздерінің де беделі көтерілді, қызметтері де өсті. Әртүрлі жиындарда аттары жиі атала бастады. Қазақ әйелдерінің көбісі бұрыннан үрдіс емес «бизнес-леди» деген атаудың шырайын келтіре бастады.

Кәсіпкер әйелдер қоғамдағы жұмыссыздардың біразына жұмыс тауып берді. Не тұрақты мамандығы жоқ, не мүмкіндігі жоқ талай адам айналысатын шаруамен қамтамасыз етілді. Сөйтіп, кәсіпкер қазақ әйелі ұлтымыздың қордаланған кейбір мәселелерін шешті.

Қазақтың бизнесмен әйелі отбасын асыраушы ретінде еркектен кем түспейтінін дәлелдеді. Кем түспейді деген сөз еркекті езіп жатыр деген сөз емес. Соңғы кезде бір жаман әдет тауып алдық. Ылғи да әйел мен еркекті салыстырамыз да жүреміз. Мысалы, Қобыланды батыр ержүрек дейміз де, Қарлыға да одан кем емес деп төс қағамыз. «Қазақ еркектері ерлік жасау үшін туған, еркектің аты еркек қой», – деп тұжырымдаймыз да, «Оның бәрін әйел де бітер алады», – деп өре түрегелеміз. «Еркек атаулы бастық болуға бейім келеді», – дейміз де «Әдірем қалсын, әйел бастық бола алмайтындай», – деп шырылдап шығамыз. Сөйтіп, өмірі онсыз да басы піспейтін еркек пен әйелді бір-біріне қарсы қоюмен келеміз. Енді келіп «Әйел кәсіпкерлікті еркектен артық жасамаса кем жасамайды», – деп күпінетін болдық.

Қазақ әйелі кәсіпкерлікпен шындап айналысуы арқылы «Әйелдің қырық жаны бар» деген қағиданы тағы бір дәлелдеп шықты. Қытайдан қап арқалап, бала-шағасын нарықтың қыспағынан алып қалған әйелдің көрмегені жоқ. Үнемі жел өтінде жүрген соң бетіне әжім түсті. Сауданың алуан түрлі құйтырқаларын көріп, жүйкесі жұқарды. Күн демей, түн демей жол тартып жүріп, өмірдің біраз қызықтарынан құр қалды. Ағзасының ауырмайтын жері жоқ. Қысқасы, жаңағы қырық жанының кемінде жиырмасын жалмап тынды. Бірақ бәрібір қазақ әйелі осы кәсіп өзінің қолынан келетінін көрсете білді. Қиындықтан күйреп кеткен жоқ. Базарда арба сүйресе де, оны зорға сүйресе де, әлі құрыса да, әрі тайса да саптан шығып қалмады.

Қазақ әйелі үй көрмей кәсіпкерлікпен айналысқан кезде бала тәрбиесі ақсады. Кез-келген еркек баласына тәрбиені шешеден артық сіңіре алмайтыны белгілі. Сол шешенің өлермендікке салынып, бірыңғай бизнеспен айналысып кеткені ұрпақ санасына әсер етпей қоймады.

Қытайдан ала дорба арқалағандардың бәрі бірдей дәулетті болып кеткен жоқ. Денсаулығы сыр бергендері отбасының қоңырқай тіршілігімен әуре болып кетті. Қап тасудың дәурені өткен соң қалтасы қалыңдағандары үйренген жерінен жиһаз жеткізуге көшкен. Солардың ішінен суырылып шыққандары қазақтың кәсіби бизнесмені болып қалыптасты. Жалпы, «қазақ кәсіпкерлікке бейім емес» деген түсініктің быт-шытын шығарған жігерлі жігіттер секілді бойжеткендер де бұл іске әбден машықтанғанын байқатты. Араларында табысы тасып, айбыны асып кеткендері де бар. Тіпті қазақтың қаршадай қызы Мәскеудегі ірі кеңсеге хатшы болып кіріп, ақыры Ресейдің алюминий бизнесінің ханшасы болып шыға келді. Осындай мысалдардан кейін қазақтың пайда табуға, сауда жасауға икемі жоқ екендігі жайындағы анекдоттар сап тиылды.

Бірақ, иә, бірақ қазақ әйелі ептеп байып, қоң жинаған соң, оның мінез-құлқы да өзгерді. Ақшасы көп арулар нәпақа таппайтын еркекке шекесінен қарайтын болды. Киінді, малынды, еркелікке салынды. Сол бір жылдарда маңдайына шиырланып қалған әжімді үтіктеп алу қалтасы қалың әйелдерге қиынға түскен жоқ. Тоқсаныншы жылдардың басында торығып жүрген қазақ әйелі жиырма бірінші ғасырдың басында жайнап шыға келді. Отбасында тұлға болып жарытпадың деп отағасын ит қосып қуып жібергендері де бар.

Әрине, еркектер де оңып тұрған жоқ. Тоқсаныншы жылдардың басында бұрынғы одақ төрт аяқтап құлап, әйеліңе әкіреңдеуге тиым салатын партияның демі біткен соң еркек құтырған заман болды.

Қатаң жүйенің жүгені сыпырылған соң кейбір еркектер беймаза әйелдерінен тәуелсіздік алып, тоқалмен қол ұстасып, алыс болашаққа жол тартты. Ірі шенеуніктердің «Ал мен оны алдым, қайтесің!», – деп мәлімдейтін кезі осы тұс. Бұл кезең биресми ортада «Тоқал-94» деген атаумен қалды. Әйелдердің мазасы қашты, еркектердің бұл тосын қылығы оларды бір мүдденің туы астында біріктірді. Байғұс еркек қалың өсектің басты «обьектісіне» айналып сала берді.

Ұзамай әйелдер де мінез көрсете бастады. Әсіресе, жағдайы келіскен кейбір ханымдар көненің көзіндей болған күйеулерінен жерініп, жас жігіттермен қол ұстасты. Көлденең қосылған, тотыдайын таранған тоқалдар мен мұрнына құрт түспеген бозбалалардың құдайы беріп қалды. Аш-жалаңаштықтан құтылды, әлеуметтік мәселесін шешіп алды, ағайын-туысқандарын жағдайы келіскен жұбайының арқасында ұшпаққа шығарды, сөйтіп, қоғамдық ортада әжептеуір беделге ие болды. Бірақ махаббат деген ұлы сезім бұл екеуінде де жоқ еді. Оны екі жақ та қажетсінген жоқ. Мұның уақытша қызық екенін, бұл қызық дәуреннің еркек қартайғанша, әйел марқайғанша ғана созылатынын тоқал мен бозбала жақсы біледі. Біле тұра осынау аспаннан ақша жауған дәуірді екеуі де қолдан жіберіп алмауға тырысты.

Жылжып жылдар өтті. Бизнес-леди қазір біздің қоғамдағы қалыпты тұлғаға айналды. Оның әлеуметтік келбетіндегі жетістіктер мен ағаттықтарға да көзіміз үйренді. Әрине, бизнес-ледидің біздің қоғамға, ұлтымыздың дамуына пайдасы көбірек болса дейміз ғой...

Әзірге, онсыз да пробкадан көз ашпайтын Алматының көшесінде қаптаған «Тоқал-Джиптер» жортып жүр. «Тоқал-джиптің» сүрме көз, қиық қабақ жүргізушілері көлігін құтыртып айдайды, бұралаңдай жортады. Ереже-пережеңе пысқырмайды. Бүгінде олар байға да, ГАИ-ға бағынбайды. Енді олардың қатарына әлеуетті әйелдер белі бекем бозбалаларға сыйға тарқан «Теке-Джиптер» қосылмасын деңіз...

Алихан Букейхан: от увлеченного марксиста до убежденного националиста