- Информация о материале
- Мурат УАЛИ
- 3955
Город Каскелен стоит на одноименной реке, как город-спутник на западе от Алматы. По казахским преданиям почти 300 лет назад там Наурызбай батыр победил в поединке джунгарского Каскелен батура. Почему же местность получила название Каскелен, а не Нурызбай? Что означает слово «каскелен»? Достоверно не известно. Попробуем разобраться.
Аблай султан vs Лама Доржи
В сентябре 1752 года, после того как глава Орта жуза Аблай султан по требованию джунгарского хунтайджи Лама Доржи не выдал джунгарских нойонов-беглецов Даваци и Амирсану началась очередная казахско-джунгарская война. Джунгарские войска, сконцентрированные на севере Тарбагатая, начали боевые действия против Орта жуза. Но в этот раз обычного блицкрига не получилось.
Джунгарская армия была уже не та, что во времена Галдан Церена. Перманентные войны и поражение от Коканда привели Джунгарию к экономическому кризису и истощению людских ресурсов. Денег на армию не хватало. Началось бегство иностранных наемников, нехватка оружия, падение дисциплины и массовый набор молодого неопытного ополчения.
В результате существовавшее ранее превосходство джунгар в вооружении, дисциплине, согласованных действиях разных родов войск постепенно рассеялось как дым. Казахское ополчение под руководством батыров стало сражаться с джунгарскими войсками на равных.
Война в Восточном Казахстане затягивалась и шла с переменным успехом. Тогда для усиления войск Лама Доржи перебрасывает из Жетысу, которое в те годы было джунгарской территорией, в Тарбагатай отряды нойона Саин Белека, оставляя предгорья Иле-Алатау без регулярных войск. Скорее всего, Лама Доржи рассчитывал на договор с Толе би и лояльность подчиненного ему Улы жуза. Но он не учел другого.
Правители Орта и Улы жузов хорошо знали и понимали друг друга, еще со времен, когда юноша Сабалак работал на Толе би. После превращения Сабалака в Аблай султана и ухода в Сарыарку, они продолжали поддерживать отношения, переписывались и действовали согласованно против общих врагов. Видимо, Толе би сразу сообщил Аблаю об уходе отрядов Саин Белека, и об отсутствии джунгарских войск в западном Жетысу.
В процессе военных действий Аблай султан был готов к перемирию и компромиссу, и не раз отправлял к Ламе Доржи послов с мирными предложениями, но молодой и самонадеянный хунтайджи, переоценивая свои силы, требовал сначала безоговорочной выдачи беглецов. Столкнувшись с жесткой позицией Ламы Доржи и получив информацию от Толе би, казахский султан задумал секретную спецоперацию.
Поход на Ургу
Конечно, подробностей этой спецоперации не найти в исторических документах. Ее детали приходится реконструировать из известных историкам отдельных фактов похода на Ургу, переброски из Жетысу отрядов Саин Белека, смены хунтайджи Ламы Доржи на Даваци в январе 1753 года и общей ситуации разброда в Джунгарии после смерти последнего великого хунтайджи Галдан Церена. К этому можно прибавить казахское предание о поединке Наурызбай батыра с джунгарским Каскелен батуром. Попробуем из этих разрозненных пазлов сконструировать цельную картину тех далеких событий.
Итак, в ставке Аблай султана из сторонников беглых джунгарских нойонов и казахских жигитов был сформирован сводный джунгаро-казахский отряд общей численностью около 500 воинов. Отряд был экипирован по джунгарскому образцу – комплект оружия, доспехи джунгарского типа – нашивные куяги, боевой и два заводных коня и неприкосновенный запас еды. Джунгарскими цириками руководил нойон Даваци, а казахскими жигитами – шапрашты Наурызбай батыр. В начале декабря отряд из ставки Аблая в Кокшетау отправился в поход на Ургу – джунгарскую столицу на правом берегу Или западнее современной Кульджи.
Стремительным марш-броском с севера на юг, джунгаро-казахский «спецназ» обошел Балхаш с запада и по долине Сарыбель (современная Жусандала) вышел к северным склонам гор Иле-Алатау. Наурызбай батыр был родом из Западного Жетысу, и не раз сражался там с джунгарами, поэтому уверенно вел сводный отряд по знакомым тропам. Вот уже отряд углубился на джунгарскую территорию, и показались предгорья Алатау.
Однажды впереди, на одном из холмов, авангард заметил джунгарский караул из трех всадников. Караул тоже заметил незнакомый подозрительный отряд и быстро исчез из вида. Отправленная за ним погоня привела только одного молодого паренька. Второй был убит, а третий успел ускакать. Пленный «язык» рассказал, что впереди кочевья нойона Хасаг Геленга, что большинство мужчин Саин Белек увел на войну с казахами, что в ополчении может собраться 200-300 воинов из оставшейся молодежи.
Действительно, через день, на берегу прозрачной и холодной реки спецназ встретил отряд местных ополченцев. Наурызбай был удивлен жалким видом джунгар.
Где былой блеск стальных джунгарских шлемов и доспехов? Где черный лес копий с конскими бунчуками, длинные ружья и верблюжья артиллерия – все то, что он видел когда-то в Анракае? Теперь перед ним стояла толпа молодых воинов в малахаях, с заостренными и обожженными на костре длинными палками. Ружей почти не видно, лишь десяток-другой воинов имели традиционно-грозный джунгарский вид.
Командир, видимо, местный нойон на вороном коне, гарцуя выехал вперед, и стал вызывать противника на поединок. На смеси ойратского с казахским он закричал: «Би Хасаг Геленг батур!» Повторяя это, он проскакал вдоль казахских рядов. Затем, возвращаясь, он снова закричал: «Эй вы, трусливые нохойи! Кости убитых мной хасагов рассыпаны у отрогов Алатау! Есть ли здесь батур, который осмелится принять мой вызов»? Он, видимо, понимал, что расклад сил не в пользу джунгар, но решил взять противника на испуг: «Может удастся победить какого-нибудь молодого неопытного хасага. У нашей молодежи поднимется моральный дух, появится шанс»…
Наурызбай батыр, глядя на джунгарское войско, решил не давать никакого шанса. Он уже не раз побеждал джунгарских батуров и знал, как с ними сражаться жекпе жек. Пересев на своего боевого коня Шубара, и взяв в руки копье, он сам вышел на поединок... В непродолжительном бою пожилой и грузный Хасаг Геленг был проткнут копьем.
После того как их опытный командир был убит, джунгары уже не представляли серьезной угрозы и были быстро рассеяны. Джунгаро-казахский «спецназ» двинулся дальше вдоль русла неизвестной реки, которая вывела их на берег Или.
Возле скал с изображениями Будд отряд переправился на другой берег (сейчас это место называется Тамгалы тас). Джунгарские воины побежали к скалам и, выкрикивая буддийскую мантру «Ом мане падме хум», стали молиться и целовать рисунки…
Дальше отряд повел Даваци. Редкие джунгарские разъездные караулы если и видели отряд, то принимали за своих. А если не принимали, то расплачивались за это жизнями. Больше уже не встречая в пути серьезного организованного сопротивления, в начале января 1753 года джунгаро-казахский «спецназ» ворвался в слабо охраняемую Ургу. Появление Даваци с Наурызбаем было полной неожиданностью для Ламы Доржи. Спецназ быстро, окружив и изрубив сотню теленгитов личной охраны хунтайджи, взял его в плен. Известно, что по приказу Даваци 12 января Лама Доржи был казнен. Новым хунтайджи стал Даваци.
После этой блестяще проведенной операции Аблай султан еще более утвердился в своих планах установления контроля над разваливающейся Джунгарией…
Хасаг Геленг – Каскелен
Сейчас город Каскелен – это город-спутник Алматы на западе от южной столицы. Загадочное слово «каскелен» впрямую не этимологизируется ни с казахского, ни с монгольского. Конечно, существуют наивные попытки буквального перевода с казахского, типа «каска алан – лысое место» или «кос келин – две келин». Но это то же самое, что «Италия – ит ели», или «Москва – мас куеу» и тому подобное в духе народной этимологии.
Обычно, когда казахстанский топоним имеет казахский вид, но легко не этимологизируется с казахского языка, и при этом относится к местам, где обитали джунгары-калмыки, то, наверняка, он ойратского происхождения. Хорошо известно, что искажение иностранных слов – это обычная практика любого языка. Народ всегда подгоняет непонятный иностранный термин (топоним) под правила родного языка, или под похожее по звучанию родное слово.
После изгнания джунгар и до появления русских, в западной части Иле-Алатау хозяйничали казахи, киргизы, кокандцы. А в 1870-х годах в этой местности русские власти поселили бежавших из Синцзяня калмыков.
Поэтому искажение первоначального джунгарского словосочетания в тюркской, а затем в калмыкской среде неизбежно, а попытки его буквальной этимологии с казахского языка дают совершенно другое значение. Также как, например, искажения казахских названий в русском языке: Бура бай – Боровое, Ким асар – Комиссар.
Конечно, при восстановлении искаженных слов возможны разные варианты. Приходится выбирать наиболее вероятный. По казахским преданиям джунгарский батур Каскелен имел казахские корни. Возможно, он был, или с детских лет взят джунгарами в плен, или был сыном влиятельного местного нойона Хорена от казахской пленницы-наложницы. Таких полукровок было много, как среди джунгар, так и среди казахов. В частности, среди джунгар-полукровок хорошо известны, упомянутый выше Лама Доржи, а также один из предводителей джунгарского восстания против китайцев 1757-58 годов Хасаг Сары.
Словом хасаг ойраты называли казахов. Поэтому нет ничего удивительного в том, что пленник (или незаконнорожденный сын) нойона Хорена мог получить от джунгар имя «Хасаг гёлёг», что означает «казахский щенок».
Хотя мальчик и получил пренебрежительное имя, но вырос в сильного и умного воина-батура. А затем, как и Лама Доржи, став наследником отца и уважаемым нойоном, мог и слегка изменить свое имя (или сам, или окружение), чтобы оно ассоциировалось не со щенком, а с похожим словом гёленг – буддийским монахом.
А в калмыцком языке существует тенденция сокращения концевых гласных звуков, и ойратское хасаг звучит в калмыцком как хасг. Монгольская буква «х» в тюркских языках (в казахском особенно) обычно заменяется на «к». Таким образом, выстраивается лингвистическая последовательность последующего калмыцко-казахского искажения имени джунгарского батура:
Хасаг Гёлёг – Хасг Гёленг – Касгёлен – Каскелен.
После смерти Каскелена и местную реку (Карасай? Кызылкунгей?), где была его родовая ставка, стали называть по его имени.
Троцк или Троицк
В Каскелене есть свой историко-краеведческий музей. Но там происхождение топонима Каскелен точно не знают, хотя гипотетически связывают с именем джунгарского батура. А письменная история города, зафиксированная в документах, начинается с середины XIX века. Как оказалось, метаморфозы с названием местности плохо известны не только для XVIII, но и для XX века. Но обо всем по порядку.
В залах музея я единственный посетитель. Девушка-экскурсовод рассказывает, что казачий пикет на почтовом тракте Верный – Семипалатинск, образованный в 1857 году, разросся и получил название выселок Любовинский. Затем он стал заселяться казаками, там построили православный храм и выселок назвали станица Каскеленская.
- А что было здесь в XVIII веке? – спрашиваю я. Девушка-экскурсовод пожимает плечами. Но потом вспоминает, что где-то рядом была кокандская крепость Тойчубек.
- А правда, что после установления советской власти казачью станицу переименовали в село Троцк в честь Льва Троцкого? – задаю я еще более коварный вопрос. Об этом писал известный алматинский краевед и писатель Владимир Проскурин, но на стендах музея никакой информации об этом нет.
Девушка растеряна и делает круглые глаза. К ней на помощь приходит женщина-директор музея и утверждает, что по архивным документам после установления Советской власти в Жетысу станицу Каскеленскую переименовали в Троицк. Тут круглые глаза делаю я. В эпоху «красного террора», борьбы с религией, разрушений храмов и расстрелов священников, переименование большевиками казачьей станицы православным термином не поддается никакой логике.
Да и в самой станице Каскеленской православный храм был в 1928 году разрушен большевиками. А вот переименование в честь организатора победоносной Красной армии Льва Троцкого вполне в духе времени. Вдобавок и соседнее село, как утверждает Владимир Проскурин, переименовали в Каменевку, по имени председателя Моссовета Льва Каменева.
Хорошо известно, что после победы большевиков в Гражданской войне огромное количество городов и сел России и национальных окраин было переименовано. Одним из первых в 1919 году было переименовано в Троцк село Иващенково, затем Троцком стал город Гатчина.
После высылки Троцкого из СССР (1929 г.) первый стал Чапаевском, а второму вернули старое название.
Кроме этого сотни других населенных пунктов получили имена живых и мертвых героев революции: Ленинград, Сталинград, Калининград, Ворошиловград, Буденновск, Свердловск, Чапаевск, Зиновьевск, Куйбышев, Киров, Орджоникидзе, Горький, Фрунзе, Чкалов, Молотов, Фурмановка, – всех не перечислишь. Как оказалось даже Москву в 1927 году предлагали переименовать в Ильич, в 1938 году – в Сталинодар, а в 1953 – в Сталин!
Директор музея Мария Кожанова настаивает на приоритете архивных документов, уверяя: «то, что написано пером – не вырубишь топором». Но ведь для большевиков такие законы не писаны. Все было в их власти, и вставить букву «и» в название населенного пункта, или переписать архивные документы для них ничего не стоило. После осуждения Троцкого, Каменева и прочих «врагов народа», местные коммунисты, спасая свои шкуры, легким движением руки вполне могли превратить Троцк в Троицк, а Каменевку в Каменку. В конце концов, не без помощи Марии ханум выстраивается историческая хронология для местности Каскелен.
В раннем Средневековье по трассе Шелкового пути, на берегу местной чистой и прохладной реки с неизвестным названием, был построен караван-сарай. В XVI веке Шелковый путь заглох, и караван-сарай постепенно разрушился.
В XVII-XVIII веке, после захвата Жетысу джунгарами, на месте развалин караван-сарая у местного джунгарского рода была ставка, а возможно, даже буддийский храм. В 1750-х годах Жетысу было очищено от джунгар батырами Улы жуза, но память о джунгарском нойоне сохранялась.
В начале XIX века край захватили кокандцы и выстроили на месте бывшей джунгарской ставки крепость Тойчубек. Русские войска в 1851 году взяли и разрушили кокандскую крепость и изгнали кокандцев.
В 1857 году и на месте кокандской крепости (или рядом) русскими властями был организован казачий пикет. Затем пикет превратился в выселок Любовинский (от крепости Верный). Выселок разрастался и, переселенные туда калмыки, возродили джунгарское название. В 1901 году станица получила название Каскеленская.
После Гражданской войны в 1920-х годах казачья станица ненадолго стала селом Троцк (или Троцкий), затем Троицком, затем в 1930-х годах снова стало селом Каскелен. Круг вроде бы замкнулся. Или нет?
Памятник Наурызбай батыру
Одна из главных современных достопримечательностей города – памятник Наурызбай батыру. Памятник установлен в 2006 году на вершине естественного холма на въезде (выезде) в Каскелен в честь 300-летия батыра. Внушительный и высокий гранитный постамент, великолепная конная скульптура с хорошей детализацией. Батыр как бы парит над местностью, и, смотря на север, охраняет ее от вражеского вторжения.
Не исключено, что череда переименований Каскелена еще не закончилась, и в будущем город может стать Наурызбай батыром.
- Информация о материале
- Амантай ШӘРІП
- 2376
Қайсыбір нәрсені асыл санап, ардақ тұтқан кезде тілдік қорымыздағы «қасиетті», «қадірлі», «құрметті», «киелі», «кепиетті», т.с.с. әспетті сөздерді ретіне, реңкіне қарай кәдеге жаратып жатамыз. Осылардың бүкіл мағынасын бойына сыйғызып, өміршеңдігін осы күнге дейін жоғалтпаған көне түркінің бір термині кездеседі. Ол – ыдук (iduq). Бабаларымыздың әйгілі «Күлтегін» жазуындағы «Ыдук иер, суб» («Қасиетті жер, су»), «Ыдук Отукен йышы» («Қасиетті Өтүкен қойнауы») тіркестерінде жолығатын құдіретті сөз.
Өресі кемел, өрісі кең осы сөз арқылы біз түркілік атақоныстағы атаулардың бірқатарының астарын ашып, басқа да талайғы таным-түсініктерімізді жаңғырта аламыз.
Туған топыраққа тағзым
«Ыдук иер» («құтты қоныс», «киелі мекен») тіркесінің қазақ тілінде Асан Қайғы іздейтін «жерұйық» немесе «жерүйек» сипатына көшкендігі лингвистика ғылымында әлдеқашан дәлелденген. Екеуінің тіл заңдылығына сәйкес фонетикалық өзгеріске ұшыраған бір сөз-ұғым екендігін білмегендіктен, кейбіреулер осы күнге дейін «жерұйық па, жерүйек пе?» деп өнбес даудың ізін қуалап жүр. Қазіргі әдеби қолданыста басымырақ орныққаны – «жерұйық» нұсқасы.
Белгілі ғалым Э.Севортян құрастырып, 1974 жылы жарыққа шығарған этимологиялық сөздікті қарасаңыз, бастапқы «ыдук» сөзінің қазіргі түркі халықтарының тілдерінде ызык, ыдык, ыйык, ытык, учук, т.б. дыбыстық сипаттарда ұшырасатындығына көзіңіз жетеді. Тек түр-түсін айырып, семантикалық бітімін танып алсаңыз болғаны.
... Якутияның Таатта ұлысында Ытыккүөл деп аталатын көл бар. Ол өзі аттас елді мекеннің қақ ортасында, оны кесіп өтетін Таатта өзенінің бойында орналасқан. Саха тілінде «Ытыккүөл» – дің мағынасы – «қасиетті көл». Аңыз бойынша, якут эпостарының Тығын атты даңқты қаһарманы осы көлдің жағасын жайлапты.
...Теріскей Алатауы мен Күнгей Алатауының арасындағы қазаншұңқырда жатқан – жер жүзіндегі тау көлдерінің ішінде көлемі жөнінен Оңтүстік Америкадағы Титикакадан кейін екінші орын алатын – атақты Ыстықкөлді қырғыздар Ысыккөл деп атайды. Географ, топономист Э.Мурзаевтың зерттеуіне сүйенсек, оның да мағынасы «қасиетті көл» екені белгілі. «Манас» жырында Ыйыккөл нұсқасында айтылады.
Сөйтіп, саханың «Ытыккүөлі» мен қырғыздың «Ысыккөлі» («Ыйыккөлі») мазмұндас болып шықты.
Осыған ұқсас, «Алтын Адам» табылған Есік (ызык~ысык~есік) аймағының атауы да «қасиетті» деген мәнді білдіретіндігіне күмәніміз жоқ. Мысалы, қырғыз ағайындар мазарлы өңірлерді, киелі орындарды ыйык жерлер дейді. Олардың қатарында табиғи бастау-бұлақ, тау-тас, тал-тоғай, тіпті ескі үңгірлер де кездеседі. Әрбірінің айналасында неше түрлі әпсанасы мен хикаясы қосарласа жүреді.
Бұл ретте ұлы ғалым Ә.Марғұланның: «Шыңғыстаудағы Қоңыр әулие – қазақ аңызы бойынша, ерте кезде сәуегейлер, әулиелер тұрған ұйық үңгір», – деп жазғаны еске түседі (Қазақ бақсы-балгерлері. Алматы, 1993, 121-бет). Мұндағы «ұйық үңгір» дегені «қасиетті үңгір» екендігі сөзсіз. Біздің пікірімізше, Маңқыстаудағы Қызыл үйік қонысының, Қарқаралыдағы Бірұйық мекенінің атаулары да көне «ыдук» сөзімен байланысты қойылған.
Жер-суына құлай табынған Саян-Алтай түркілеріне жүгінсек те, көп сәйкестікті табамыз. Мәселен, зерттеуші В.Я.Бутанаевтың мәліметі бойынша, бір ғана Хакас-Минусин аймағында «ызых» атаулы сегіз орын бар (Хакас-Минусин өлкесінің топонимикалық сөздігі. Абақан, 1995, 212-б.). Алтайлықтар өздері сыйынатын әрбір ыйык (киелі) тауды тиесілі сүйектің (рудың) «құрметті мүшесі» әрі желеп-жебеушісі деп санаған.
Оларға қатысты ғұрыптық тыйымдарды ұстанып, құрмет көрсету жоралғыларын жасап отырған. Тіпті Кокорунин Ыйыгы деп аталатын таудың басында топан су қаптаған кезде адамзатты құтқарған кеме мен аштықтан аман сақтаған қара шойын қазан қалып қойыпты дейтін, біздің Қазығұрттың әңгімесімен сарындас аңызы бар. Ол таудың үстіне шығуға ешкімге рұқсат етілмейді.
Алтайлықтардың «Ыйыкты ыйык тудалы» («Ұйықты ұйық тұталық») деген халық даналығы бекерден-бекер айтылмаған.
Сахалардың орталық қаласы Якутскіден қырық шақырым жерде, Лена өзенінің аңғарында ірге тепкен қасиетті таудың аты – Ытык-Хайа (хайа, хая, қая, қия сөздері түркі тілдерінде «тау-тас» деген мағынаға ие). Тауын да, көлін де сүйетін якуттар өз территориясының төрттен бірін мемлекет қамқорындағы табиғи қорыққа айналдырып, оған Ытык Кэрэ Сирдер (Қасиетті Қара Жерлер) деген ат беріпті.
Әрине, ата жұрт, туған жерге деген бағзыдағы түркі дәуірінен қалған перзенттік қарым-қатынастың, мейірлі көзқарастың тілде де, тірлікте де із-жұрнағын сақтап отырғаны – ғажап құбылыс.
«Қасиетті құрбандық»
Хакастардың ел қыстаудан жайлауға көшіп, мал көкке тойынып, сүт көбейген мезгілде, шамамен мамырдың соңы-маусымның басында өткізетін «Түн-пайрам» атты алғашқы айраннан дәм татыру, яғни бақташылық мейрамы бар. Белгіленген күні ауыл-аймақтағының бәрі жақын маңдағы тау етегіне жиналады. Тал егіледі. От жағылады. Қазық қағылады. Ол қазыққа ызық деп аталатын ғұрыптық жылқы байланады. Елдің ең қадірлі ақсақалы бұл жылқыны сүтпен шомылдырып, ирбен (ермен) шөбінің түтінімен аластайды.
Содан соң жалы мен құйрығына ақ және қызыл шүберек байлап, басындағы жүгенін сыпырып алып, жөніне қоя береді. Мұнан кейін ыдыстағы айранды жағылған отқа, егілген шыбыққа, қағылған қазыққа тамызып, «туар көбейсін, ақ мол болсын» деген тілек айтады. Ақырында күрестен, садақ атудан, тас көтеруден сайыс ұйымдастырылады. Тақпақ айтудан, музыкалық аспап (чатхан, хомыс, пыргы, тюрла) тартудан жарыс өтеді. Ат бәйгесі болады. Ал енді осы мейрамның негізгі «кейіпкері» – әлгі «ызық» екен. Ол бұдан былай өз үйірінің ішінде еркін жайылып жүреді; мініске жегілмейді; сойысқа жіберілмейді; үстіне жүк артылмайды.
Ызық таудың төбесіне шығуына рұқсат етілмейтіні секілді, әйел затына ызық жылқының маңайына жолауға да тыйым салынады.
Жұрт бұл «қасиетті құрбандық» елдің құтын сақтайды, ырысын молайтады, тыныштығын қамтамасыз етеді, тұяғының астындағы территорияның шекарасын күзетеді деп сенген. Әр сүйек (ру) ызық жылқының түр-түсіне мән беріп, оны өзінің қауым ішіндегі орнына қарай таңдаған.
Алтайлықтардың ағаштар бүр жарып, жер көгеріп, көкек шақырғанда тойланатын мерекесі иаскы мургуул («көктемгі жалбарыну») делінеді. Өзгешеліктерімен қатар, оның «түн пайрамына» ұқсас тұстары да ұшырасады. Ең бастысы, қасиетті Алтай тауының құрметіне ызық малдар- мойнында сарысы бар ақ қой және арқасына ер батып көрмеген ақ боз ат арнайы рәсімдеуден өткізіледі. Олар да өздерінің отары мен үйірінде қартайғанша «алаңсыз ғұмыр» кешеді.
Шығыс Саянның теріскей бетін мекендейтін түркі тілдес жұрт – тофалар да жер-су иелеріне «құрбандық» бағыштаған. Арнайы шақырылған бақсының қалауы бойынша бұған жылқы немесе бұғы таңдалған. Бұғы назарға іліккен жағдайда оның мойнына түрлі-түсті шүберек – джалама (шалма) байланып, жануардың үсті-басы қызыл, сарықоңыр немесе көкшіл түске боялған. Құлағы тесіліп, оған да алуан түсті жіп тағылған. Рәсімнен өткен бұғы «ыдык» деп аталған.
Ыдык бұғы жүрген табынды Даг-Ези (Тау иесі) өз қамқорлығына алады деген наным орныққан. Әлгі бұғының мүйізі кесілмейтін болған. Мініп жүруге тыйым салынған. Бірақ оны әйелдердің саууына рұқсат етілген, сондай-ақ үстіне арнайы орнатылатын ер – ангарчакқа кейбір «таза» заттарды артуға кедергі жасалмаған.
Телеуттер болса, жер-су иелері – ыйыктардың «көңілін табу» үшін көктем сайын Ыйык Туудың (Қасиетті Таудың) баурайында қойды «кере тартып» деп аталатын әдіспен шын мәнінде құрбандыққа шалатын болған.
Етін ортақ қазанға пісіріп, бөліп жеген. Сүйегін жинап алып, отқа жаққан; солай етсе, жаны көкке ұшады деп иланған. Ал чуваштарда бұл секілді ғұрып «Учук» деген атпен белгілі және ол өзінің сипаты жағынан Алтай-Саян түркілерінің дәстүрінен алысқа ұзамаған.
Міне, жер-су иелерімен «тіл табысуға» тырысқан байырғы бабалардан жеткен салт-сананың бір белгісі – осы «қасиетті құрбандық» («ызық») үрдісі.
«Атадан ыйык зат болбойт...»
Ел өзгереді, дәстүр жаңарады, мазмұн құбылады десек, «ыдук» сөзінің қазіргі қолданыс аясынан да мұны аңғаруға болар еді.
Мысалы, түрікмен бақсылары науқастарды қағып емдегенде, сырқатты көшіру үшін тауықты, қойды немесе ешкіні пайдаланып, оларды учук деп атаған. Бұл атаудың түбінде «ыдук» сөзі тұрғандығын «Орта Азия халықтарының ежелгі ғұрыптары, наным-сенімдері және табынушылықтары» атты ұжымдық ғылыми жинақтың авторлары жан-жақты зерттеп, дәлелді түрде тарата жазыпты (Мәскеу, 1986, 101-108 беттер). Оған алып-қосарымыз жоқ. Тек «жер ұшық», «ұшықтау» ұғымдарының қазаққа да таныс екендігін айта кеткіміз келеді. Және бұл емдік ырымның қара жердің қасиеті мен құдіретіне деген сенімнен туғандығын байқау қиын емес.
«Ыдук» сөзі адамды дәріптеуге де қызмет ете алады екен. Көне Тұрфан ұйғырларының билеушілерін идук-кут (ідіқұт) деп атаған.
Осы сөздің дәрежелік мағынасы күні бүгінге дейін сақталғанын көреміз. Мысалы, Якутияда көп бала тәрбиелеп, әрқайсысын лайықты азамат етіп өсірген озық немесе үздік (бұл қазақы сөздердің де бастапқы нұсқасы «ыдук» болса керек) отағасын қатты құрметтеп, ресми түрде «ытык аба» деген атақ береді. Сондай-ақ, мемлекет ісіне атсалысатын ақсақалдар алқасын «ытык сүбэ» дейді («кеңесші» мағынасын беретін «сүбе би» деген лауазым қазақта да болған).
Қырғыз жырларында: «Атадан ыйык зат болбойт, энеден ыйык ат болбойт», – деген жолдар кездеседі. Ата мен ананың қасиетін көкке көтерген бұл тіркестер аудармасыз-ақ түсінікті деп ойлаймыз. Бәлкім, қазақтың «ақиық», «иық теңестіру» деген бейнелі сөздерінің астарында «ыдуктан» өрбіген бір күш тұрған болар. Қырғызстандағы «Ысык Ата» мен Қазақстандағы «Ыстық Ата» атауларының мәні де бір – «Қасиетті Ата».
Енді бір сұраққа жауап іздеп көрелік.
«Ыдук» сөзінің кейбір нұсқалары (мысалы, Ыстықкөл, Ыстық Ата) қалай «ыстық» мағынасына ауысып кеткен? Мұның уәжін Серікбол Қондыбайдың белгілі зерттеу еңбегіне сүйене отырып таба аламыз. Ол «сарыүйек жылан» тіркесі туралы айта отырып: «... үйек сөзінің мәні екі қабатты, әуелде ол «отты» білдірген /отұқ – ыдуқ – үйек/, кейін «қасиетті» деген туынды мағынаға өзгерген. Сонымен, сарыүйектің ежелгі мағынасы «отты жылан» болған, орта ғасырларда ол «қасиетті жылан» деген мағынада түсінілген», – деп жазыпты (Арғықазақ мифологиясы. Үшінші кітап. Алматы, 2004, 337-бет).
Бұл рас болса, «ыдук» пен «ыстық» сөздері бір-бірінен алшақ емес екен.
«Келіннің бетін кім ашса, сол – ыстық» (мәтел), «Ыстық тартып барасың, Бір сағаттан бір сағат..» (Абай), т.с.с. қолданыстарда «ыстық» сөзінің ар жағында қадір тұту, құрмет көрсету жатқандығын аңғару оңай.
Ал орыстың «язык», «язычество» деген сөздерін шамандық дүниетаныммен байланыстырып, түркінің «ызық» терминінен шығаратын зерттеушілердің пікірлері – өз алдына бөлек тақырып...
P.S. Біз «государственные символы» дегенді «мемлекеттік рәміздер ме, әлде нышандар ма?» деп біраз уақыт таласқа түсірдік. Ал қырғыз ағайындар оны өз тіліне «мемлекеттік ыйык белгілері» («мамлекеттик ыйык белгилери») деп дау-дамайсыз аударып алған. Бұл – көне түркінің «ыдук» терминінің жасампаздығының арқасы.
- Информация о материале
- Әділ АХМЕТОВ
- 2166
Генри Киссинджер АҚШ президенті Ричард Никсонның заманында алдымен Ұлттық қауіпсіздік мәселелері жөніндегі кеңесші, соңыра Мемлекеттік хатшы болған. Бұл қызметті ол президент Джеральд Форд кезінде де жалғастырды. Сыртқы саясат сардары әрі әлемге әйгілі ғалымның 2012 жылы «On China» («Қытай туралы») атты көлемді монографиясы жарық көрді.
Бұл туынды, өзінің аты айтып тұрғандай, 4000 жылдық тарихы бар Қытай өркениетінің қыр-сыры мен сол өркениеттің мыңдаған жылдар бойы өзге елдермен қалыптастырған саяси-дипломатиялық және сауда-экономикалық ұстанымдары мен бүгінгі ерекшеліктерін зерттеуге бағытталған.
АҚШ-тың сыртқы саясаты мен дипломатиясына ерте араласқан Генри Киссинджер Қытайға о баста президент Никсонның арнайы тапсырмасымен аттанса, соңғы 40 жыл ішінде 50-ден астам сапар шегіп, құпиясы мол Аспанасты елінің сырт көзге бірден шалына бермейтін құндылықтарын жан-жақты таразылай келе, оның ХХI ғасыр әлемінде өте маңызды роль атқаратынына титтей де күмән келтірмейді.
Сұңғыла саясаткер әрі дипломат, сонымен қатар, Қытайдың тарихи-мәдени ұстанымдары мен сол елдің Мао Цзэдуннен бері қарай тұтқасын ұстап келген басшыларының өзге елдермен қарым-қатынас жасаудағы санқилы дипломатиялық әдіс-айлалары мен олардың, әсіресе, бейбітшілік пен соғыс және халықаралық тәртіпке қатысты концептуалдық көзқарастарын Батыс өркениетіне тән төл сипаттармен салыстыра отырып, Қытай халқының ұстамдылығына, ізеттілігіне, отбасы құндылықтары мен мәдениетіне тәнті болғандығын ерекше атайды және екі елдің мына бір ерекшеліктерге назар аударады.
Біріншіден, автор осыдан 40 жыл бұрынғы Қытай мен бүгінгі Қытай арасының жер мен көктей екеніне ерекше мән беріп, бұл мемлекеттің экономикалық тұрғыдан, аса ірі державаға айналғандығын және бүгінгі таңдағы жаһандық саяси тәртіптің қалыптасуына орасан зор ықпал етіп отырғанын тілге тиек етеді. Сонымен қатар, автор АҚШ-тың екінші дүниежүзілік соғыстан бергі заманда қырғи-қабақ соғыс жүргізуден алдына жан салмай келгенін де жасырмайды.
Солай бола тұрғанмен, дипломат ғалым Қытай мен АҚШ арасындағы қарым-қатынастардың әлемдік бейбітшілік пен планета тыныс-тіршілігінің ең түйінді өзегіне айналғанына да ерекше мән береді.
Екіншіден, жоғарыда аталған туындысында автор АҚШ-тың тізгінін ұстаған Ричард Никсоннан бергі 8 президенті мен Қытайды соңғы 40 жыл ішінде басқарған көшбасшыларының екі ел арасындағы нәзік қарым-қатынастарды, олардың о бастағы айтарлықтай айырмашылықтарына қарамастан, асқан шеберлікпен жүргізіп, екі жақтың тарихи мұралары мен ішкі ұстанымдарының әлгі қарым-қатынастарға бөгет болуына еш жол бермегенін де тілге тиек етеді.
Ашығын айту керек, аталмыш қатынастардың өте күрделі болғаны еш күмән тудырмаса керек. Себебі екі қоғамның өзіне тән түбегейлі ерекшеліктері мен қалыптасқан тарихи және саяси-мәдени ұстанымдарының қай кезде де кесе-көлденеңдеп, алдан шыға беретінін заңды құбылыс деп қабылдаған жөн.
Үшіншіден, АҚШ өз құндылықтарын бүкіл әлемге таңуды бұрын да, бүгін де өзінің басты міндеті деп санап келсе, Қытайдың негізгі ерекшелігі оның сан ғасырлар бойы қалыптасқан терең мәдениетімен тікелей байланысты. Мұны Генри Киссинджер мүлтіксіз дөп басқан. Мәселен, Қытай қай заманда да ешкімді өз дінін қабылдауға мәжбүрлемеген және өз институттарын да өзгелерге телімеген.
Бірақ солай бола тұра, Қытайдың тән басты сипат сол, ол өзін о бастан-ақ әлемнің Орталық Патшалығының мұрагері деп есептеген. Сондықтан да өзге мәдениет өкілдерін варварларға теңеген.
Төртіншіден, Қытайдың жоғарыдағылардан туындайтын және бір қағидасына да Генри Киссинджер үлкен мән береді. Ол қағида мынаған саяды: «Сыртқа қашқандардың соңынан қума, өз бетімен келіп қосылам дегендердің бетінен қақпа».
Бесіншіден, Қытай халқы өз императорларын әлімсақтан бері пір тұтқан және ол тұлғаларды Құдайдың өкілі деп санаған. Сондықтан да шетелдіктерден әлгі қағиданы дәл солай қастерлеуді талап еткен. Егер шетелдіктер императормен кездесуді мұрат тұтса, олар да жергілікті халық секілді императордың аяғына жығылуға тиісті болған. Егер бұл шарт орындалмаса, бөтен елдің өкілдері мен дипломаттарын императорға жақындатпаған.
Дәл осы тұста: «Өзгелерге дәл сондай биіктен қарайтындай, Қытай соншама кім еді?» дейтін ойға қонымды сұрақтың туындауы заңды. Әйтсе де әлгі сұраққа жауапты алыстан іздеудің де қажеті жоқ сияқты.
Айтса айтқандай-ақ, әліптің артын бақсақ, соңғы 20 ғасырдың он сегіз ғасырының ішінде Қытай экономикалық қуаты жағынан болсын, жер көлемі жағынан болсын, халқының саны жағынан болсын, әлемің ең қауқарлы мемлекеті болғаны көзге ұрып тұр.
Шындығында да, Қытай, әлемнің ішкі өнімі тұрғысынан, Батыстың кез келген мемлекетінен оқ бойы озық тұрған. Генри Киссинджер келтірген деректерге қарағанда, 1820 жылдары бір Қытайдың өзі ғана әлемдік ішкі өнімнің 30 проценттен астамына иелік еткен. Салыстырмалы түрде бұл көрсеткіш сол замандағы Батыс Еуропа мен Шығыс Еуропа және Америка Құрама Штаттарының жиынтық ішкі өнімдерінен де асып түскен.
Қытай өркениетінің мызғымастай мықты болуының тағы бір алғышарты осы елдің ұлы ойшылы Конфуцийдің рухани мұраларымен тікелей байланысты екені де күмән тудырмайды. Жинақтап айтқанда, ұлы философ өз ұрпақтарының рақымшылдық пен жанашырлыққа, білім мен ілімге, шыншылдық пен турашылдыққа, тазалық пен пәктікке, ізгілік пен әділеттілікке, еркіндік пен теңдікке, толып жатқан басқа да құнды қасиеттерге деген құштарлықтарының, ең алдымен, білім мен білікке деген сүйіспеншіліктеріне өрілмесе, бос дүние болып қалатынын ескерткен және, ең бастысы, әр адам өмірдегі өз орнын білуге тиісті екенін өсиет етіп қалдырған.
Халықаралық қатынастар тұрғысынан келгенде де, Генри Киссинджер Батыс әлемінде қалыптасқан дипломатия мен Қытайдың сыртқы саясаты арасында жер мен көктей айырмашылықтың бар екенін бірден аңғарған.
Себебі, империялық Қытай о баста басқа елдермен дипломатиялық байланыс орнатып, шет елдерде тұрақты елшіліктер ұстауға мүлде құлықты болмаған. Себебі, әлемде өзіне тең келетін өзге өркениет пен мәдениет бар деген түсінік ешуақытта да Қытайдың қаперінде болмаған. Сондықтан да, өзгелерден өзін әрқашан биік қойып, келімсектерді шекара түбінен ғана қарсы алып, тиісті сый-сияпатын жасап, сол жерден тезірек қайтарып жіберуге тырысқан.
Ресми Қытай жазбаларында көрсетілгендей, шетел өкілдері император сарайына мемлекет істеріне араласу немесе келіссөздер жүргізу үшін емес, керісінше, императорға мойынсұну үшін, яғни оған тағзым етіп қайту үшін ғана келеді деген түсінік берік орын алған. Сондықтан, Генри Киссинджер айтпақшы, император басқа мемлекеттердің басшыларын келіссөз жүргізу үшін емес, керісінше, тек өз билігіне «бас ұрып» келгені үшін ғана қабылдап, өздерімен ала келген сый-сияпаттарына сай жоралғы жасап, шығарып салатын болған.
Халықаралық қатынастар саласында Қытайға тән және бір ерекше сипат, өзінің солтүстігі мен батысындағы жапсарлас жатқан Маньчжур, Монғол, Ұйғыр, Тибет, сол сияқты оңтүстігіндегі Вьетнам мен солтүстік шығысындағы Корея сияқты мемлекеттердің жерлерін басып алуға ешуақытта талпынбаған.
Есесіне, олармен сауда-саттықты күшейтіп, прагматизмге негізделген нәзік саясат ұстанып, өзінің олардан әлдеқайда тегеурінді екенін сездіріп, жұмсақ күшпен ғана тізгіндеп отырған. Осы айтылғанның бұлтартпас дәлеліндей, Генри Киссинджер Қытайды билеген Хань династиясы заманында елдің солтүстік батыс шекарасына қауіп төндірген көршілес тайпаны ауыздықтау үшін билік басындағылардың қолданған бес айласын көлденең тартады.
Олардың түйіні мынаған саяды: «Біріншіден, жаудың жанарын алу қажет. Ол үшін оларға көздің жауын алатын киімдер кигізіп, сәнді күймелерді сыйға тарту ету керек. Екіншіден, жаудың аузын алу қажет. Ол үшін олардың аузына дәмді тамақ тосу лазым. Үшіншіден, жаудың құлағын алу шарт. Ол үшін оларды құлақтан кіріп бойды алатын сазды музыкаға бөлеп, әйелдермен арбау қажет. Төртіншіден, жаудың құлқынын алу керек. Ол үшін оларды еңсесі биік үйлерге орналастырып, астыққа толы қамбалар мен жалшылар сыйлау қажет. Ең соңында жаудың санасын алу керек. Ол үшін император келімсектерге өз қолымен ас беріп, шарап ішкізсе жеткілікті».
Әрине, тілге тиек ететін немесе назар аударатын мұндай дүниелер Генри Киссинджердің туындысында жетіп артылады. Бірақ олардың бәрін тізіп шығу бір мақаланың аясында мүмкін емес екені де түсінікті. Алайда монографиямен түгел танысқан оқырманның тек қана Қытай емес, сонымен қатар Америка Құрама Штаттарының қыр-сырымен де жете танысуына толық мүмкіндігі бар.